Geneza
Fantastyka została po raz pierwszy krytycznie omówiona przez Kazimierza Brodzińskiego w rozprawie „O klasyczności i romantyczności”. Uznał on tę artystyczną tendencję za istotną dla estetyki romantyzmu. Natomiast pierwszym poetą, który zastosował elementy fantastyczne w swojej twórczości był Adam Mickiewicz. Jego „Ballady i romanse” z 1822 r. zapoczątkowały polski romantyzm i jednocześnie określiły rolę fantastyki w literaturze. Polega ona na pobudzeniu wyobraźni odbiorcy oraz propagowaniu określonych postaw moralnych.
Znaczenie
Fantastyka jest szczególnym ukształtowaniem świata przedstawionego, które polega na wprowadzeniu do niego zjawisk, postaci i wydarzeń powszechnie uznawanych za sprzeczne z naturalnym porządkiem rzeczywistości. Istotną cechę fantastyki stanowi jednak takie operowanie owymi elementami, że w danym utworze nie wydają się one czymś dziwnym. Jak podaje „Słownik terminów literackich”:
Fantastyka w zasadzie przypisuje swym tworom realny byt w obrębie rzeczywistości, którą konstruuje, (…), zakłada tym samym swoistą postawę czytelnika: musi on przyjąć, że to, co fantastyczne rzeczywiście istnieje, inaczej nie mógłby odbierać utworów tego typu.
Tym samym fantastykę należy odróżnić od cudowności, która nie jest przez bohaterów traktowana jako coś oczywistego, ale wzbudza konsternację.
Funkcjonowanie w romantyzmie
Jak zaznacza Anna Martuszewska, w polskim romantyzmie mamy do czynienia z kilkoma rodzajami fantastyki. Pierwsza z nich to fantastyka ludowa, która polega na inkrustowaniu utworów postaciami, wierzeniami i zjawami rodem z kultury ludowej. U romantyków pojawiają się więc rusałki, boginki, widma, duchy zmarłych kochanków czy postaci ludzkie przemienione w elementy przyrody: np. kwiaty. Taki rodzaj fantastyki ujawnia się w „Balladach i romansach” Mickiewicza. W „Romantyczności” Karusia rozmawia ze swoim zmarłym ukochanym, w „Świtezi” zaatakowane przez wrogów miasto zostaje zamienione w jezioro, a w „Świteziance” piękna dziewczyna okazuje się wodną boginką. Fantastyka ludowa jest najistotniejszą kategorią estetyczno-znaczeniową II części „Dziadów”. Duchy zmarłych pojawiające się w dniu odprawiania pogańskiego obrzędu mają za zadanie pouczenie żyjących o właściwym postępowaniu. Ludowe motywy cudowności i fantastyki obecne są również w powieściach poetyckich Słowackiego takich, jak „Mnich”, „Arab”, a zwłaszcza „Żmija”. Ponadto mamy z nią do czynienia w „Balladynie” (np. Goplana, Grabiec, natura wymierzająca Balladynie sprawiedliwość).
Drugą z kolei odmianą fantastyki romantycznej jest fantastyka grozy. Kategoria ta łączy się z gotycyzmem, motywem opętanego zamku i mroczną, tajemniczą atmosferą. Z tą wersją mamy do czynienia przede wszystkim w „Zamku kaniowskim” Seweryna Goszczyńskiego.
Innym rodzajem omawianego zjawiska jest natomiast fantastyka oparta na wierzeniach chrześcijańskich. Chodzi tu o wprowadzanie do utworów postaci aniołów, Matki Boskiej, ale także szatana. Z tym typem fantastyki mamy do czynienia w III części „Dziadów” Mickiewicza, w „Wielkiej Improwizacji”, gdzie przestrzeń wydarzeń traci wymiary realne i staje się obszarem chrześcijańskiego Nieba i Piekła. Ponadto można tu przytoczyć „Kordiana” (część „Przygotowanie”), gdzie szatani i czarownice powołują do życia przywódców powstania listopadowego.
Kolejną odmianą omawianego zjawiska jest fantastyka oniryczno-wizyjna, czyli motywowana stanami snu lub nagłych wizji. Przykładem jej zastosowania jest wspomniana już III część „Dziadów” (np. prorocze widzenie księdza Piotra, sen Ewy) oraz „Kordian”, gdzie głównemu bohaterowi w kulminacyjnym momencie dramatu (przed planowanym zamachem na cara) ukazuje się Strach i Imaginacja.
Należy też wspomnieć o fantastyce alegoryczno-symbolicznej, obecnej w bajkach zwierzęcych oraz poematach, np. Słowackiego „Poema Piasta Dantyszka herbu Leliwa o piekle”, który stanowi nawiązanie do „Boskiej komedii” Dantego.