Termin przywilej pochodzi języka łacińskiego „privilegium“ i oznacza udokumentowane prawo nadane przez monarchę określonej grupie społecznej lub stanowej. Przywileje mogły obowiązywać na części terytorium państwa (określonej ziemi) lub w całym kraju (przywilej generalny).
W przywilejach monarcha zazwyczaj zrzekał się pewnych swoich prerogatyw na rzecz danego stanu, w tym wypadku szlachty. W obecnym prawodawstwie przywileje są traktowane jako złamanie równości wszystkich obywateli wobec prawa, choć funkcjonują w obecnej Polsce. Przykładem może być tzw. list żelazny wydawany przez prezydenta na rzecz zbiegłego przestępcy w celu skłonienia go do złożenia zeznań, jako świadka koronnego.
W nadawaniu przywilejów oprócz nadań dla określonej grupy społecznej ważna jest także strona która nadaje przywilej. Otrzymuje ona bowiem w zamian za przywilej określone możliwość zrealizowania swoich celów. Królowie polscy nadawali szlachcie przywileje zazwyczaj, aby zyskać od niej pieniądze na prowadzenie wojny (nowe podatki) czy udział szlachty w walce lub zapewnienie dziedziczenia tronu dla swoich synów.
Poniżej przedstawiam najważniejsze przywileje szlacheckie, które warstwa ta otrzymała od kolejnych polskich władców w XIV-XVI wieku.
Wydane przez Ludwika Węgierskiego
- przywilej wydany w Budzie w roku 1355
Postanowienia:
-
zachowanie praw wszystkich stanów
-
nienakładanie nadzwyczajnych podatków
-
wynagrodzenie rycerstwu strat, jakie doznali w czasie wypraw wojennych poza granicami państwa
- przywilej koszycki (Koszyce) wydany w 1374 roku
Postanowienia:
-
obietnica odzyskania ziem utraconych przez Rzeczpospolitą
-
obietnica zachowania w granicach Rzeczypospolitej wszystkich dzielnic
-
potwierdzenie przywilejów z okresu rozbicia dzielnicowego
-
obowiązek wypłaty żołdu za walkę poza granicami państwa
-
rezygnacja z oddawania w lenno ziem leżących w granicach Rzeczypospolitej
-
obietnica do nieoddawania zamków i starostw polskich ludziom innej narodowości niż polska
-
ograniczenie służby wojskowej szlachty do obowiązku walki w granicach Rzeczypospolitej
-
rezygnacja z królewskiego prawa stacji we włościach szlacheckich
-
zwolnienie szlachty z obowiązku budowy oraz naprawy zamków
-
zwolnienie szlachty od podatku poradlnego, za wyjątkiem 2 groszy z łana chłopskiego
Wydane przez Władysława Jagiełło.
- przywilej wileński (Wilno) wydany w 1387 roku dla bojarów litewskich
Postanowienia:
-
wolność co do wydawania córki za mąż
-
uwolnienie od świadczeń osobistych na korzyść wielkiego księcia
-
zagwarantowanie dziedziczenia ziemi
-
przyrzeczenie nieodbierania majątków wdowom o ile nie wyjdą powtórnie za mąż
- przywilej piotrkowski (Piotrków) z 1388 roku.
Postanowienia:
-
obowiązek króla wykupienia szlachcica, który dostał się do niewoli na wojnie prowadzonej poza granicami kraju
-
obowiązek króla do wypłaty żołdu za wyprawy wojenne poza granicami kraju w kwocie 3 grzywien od kopii
- przywilej czerwiński (Czerwińsk) wydany w 1422 roku
Postanowienia:
-
zakaz łączenia urzędów starosty grodowego i sędziego ziemskiego przez jedną osobę
-
król musiał uzyskać zgodę rady królewskiej na bicie nowej monety
-
nietykalność majątkowa szlachty w przypadku braku prawomocnego wyroku sądu
- przywilej wydany w Warcie w roku 1423 (statut warcki)
Postanowienia:
-
ograniczenie wolności osobistej chłopa, ograniczenie możliwości przenoszenia się chłopa do miasta
-
zasada równości wobec prawa całego stanu szlacheckiego
-
Możliwość wykupu sołectw od „krnąbrnych“ sołtysów
-
ograniczenie władzy starosty grodowego do spraw z zakresu podpalenia, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie - tzw. cztery artykuły grodzkie
-
ustalenie maksymalnych cen towarów i artykułów spożywczych w miastach, raz do roku przez wojewodę
- przywilej wydany w Brześciu Kujawskim w 1425 roku
Postanowienia:
-
prawo neminem captivabimus nisi iure victum - zakaz uwięzienia szlachcica-posesjonata bez wydanego wyroku sądowego
-
urzędy danej ziemi tylko dla szlachty osiadłej w tej ziemi
-
szlachta zobowiązała się do bezpłatnej obrony granic państwa
-
zakaz obiecywania posad i urzędów przez króla
-
stworzenie urzędu podkomorzego ziemskiego
- przywilej jedlneński (Jedlna) z 1430 roku
Postanowienia:
-
potwierdzenie przywileju brzeskokujawskiego
-
zwolnienie mieszczan z poradlnego jeśli mieszkają w mieście z rodziną a ziemie uprawiają rękoma ogrodnika lub rataja
- przywilej krakowski (Kraków) wydany w 1433 roku
Postanowienia:
-
potwierdził przywilej jedlneński
-
oddanie dostojeństw kościelnych w ręce szlachty
Wydane przez Kazimierza Jagiellończyka
- przywilej wydany w Wilnie w 1447 roku
Postanowienia:
-
gwarancja równości Polski i Litwy
-
szlachta litewska została zrównana w prawach z polską
- przywileje cerekwicko-nieszawskie (Cerekwica i Nieszawa) z 1454 roku
Postanowienia
-
potwierdzenie wcześniejszych przywilejów
-
zgoda na zbiór odpadów drzewnych w lasach królewskich
-
obniżono ceny soli dla szlachty
-
zakaz łączenia urzędów starosty i wojewody, nie obowiązywał w ziemi krakowskiej
-
ograniczenie wolności osobistej chłopa - zaostrzenie kary za zbiegostwo
-
zobowiązanie króla do nienakładania nowych podatków, niezwoływania pospolitego ruszenia i niezmieniania prawa bez zgody sejmików ziemskich
- przywilej wydany w Nowym Mieście Korczynie w 1456 roku
Postanowienia:
-
prawo głosu wysokich urzędników danej ziemi w sprawach dotyczących tej ziemi
-
poszerzenie uprawnień sejmiku małopolskiego
Wydane przez Aleksandra Jagiellończyka
- przywilej wileński (Wilno) z 1492 roku wydany dla bojarów litewskich
Postanowienia:
-
zasada nienaruszalności granic Wielkiego Księstwa Litewskiego, jego odrębności i samodzielności
-
swoboda dyplomacji z sąsiadami
-
wzrost znaczenia rady WKL - kontrola skarbu, nadawania urzędów, zmieniania uchwał
- przywilej mielnicki (Mielnik) z 1501 roku
Postanowienia:
-
senat jako instytucja podejmująca najważniejsze decyzje w państwie
-
król przewodniczy obradom senatu i wykonuje jego uchwały
-
starostą krakowskim może być tylko kasztelan lub wojewoda krakowski
-
starostowie stają się odpowiedzialni tylko przed senatem
-
krol stracił prawo do swobodnego mianowania senatorów
-
wprowadzenie możliwości wypowiedzenia królowi posłuszeństwa w przypadku gdy nie wykonuje uchwał senatu lub próbował mu odebrać uprawnienia
- przywilej piotrkowski (Piotrków) z 1504 roku
Postanowienia:
-
sejm kontrolował nadawanie dóbr koronnych
-
zakaz łączenia dwóch lub więcej urzędów przez jedną osobę
-
określenie uprawnień dostojników państwowych (marszałków, podskarbich, kanclerzy)
- przywilej radomski (Radom) zwany Konstytucją „Nihil novi“ z 1505 roku
Postanowienia:
-
likwidacja przywileju mielnickiego
-
nic nowego w sferze prawa i podatków nie zostanie ustanowione bez zgody sejmu i senatu
-
wolny wybór urzędników sądowych
-
szlachty z a sprawy świeckie nie można było pociągać do odpowiedzialności przed sądy duchowne
-
zakaz ustanawiania ceł prywatnych
-
ograniczenie pozostałym stanom społecznym dostępu do urzędów duchowieństwa
-
pod groźba utraty szlachectwa zakaz wykonywania przez szlachtę czynności związanych z handlem i rzemiosłem
-
niestosowanie prawa neminem captivabimus w stosunku do ludzi, którzy 3 razy zostali zapisanie w rejestrze przestępców
Wydane przez Jana Olbrachta
- przywileje piotrkowskie z 21 lutego1493, 27 lutego 1493 i 1496 roku
Postanowienia:
-
zatwierdzenie dla Krakowa i jego mieszkańców wszystkich praw i wolności
-
zrównanie Krakowa ze stanem szlacheckim
-
zakaz ingerowania dostojników kościelnych w sprawy świeckie
-
oddzielenie obrad senatu od izby poselskiej
-
ograniczenie wolności osobistej chłopa - możliwość odejścia ze wsi dopiero po uregulowaniu wszystkich powinności wobec pana
-
potwierdzenie wcześniejszych przywilejów
-
uwolnienie żeglugi rzecznej dla wszystkich stanów, zakaz zamykania spława przez tamy rybackie
-
dalsze ograniczenie wolności osobistej chłopa - tylko jeden syn chłopski może opuszczać wieś tylko jeśli otrzyma pisemną zgodę pana, zaostrzenie kar za zbiegostwo
-
mieszczanie nie mogli posiadać dóbr ziemskich
-
zwolnienie szlachty z ceł za towary na własny użytek
Wydane przez Zygmunta I Starego
- przywilej toruńsko-bydgoski (Toruń, Bydgoszcz) z 1520 roku
Postanowienia:
-
obowiązkowy minimalny wymiar pańszczyzny ustalony na 1 dzień/tygodniowo
-
żegluga po Wiśle wolna tylko dla szlachty
-
ograniczał uprawnienia sądu miejskiego w przypadku popełnienia przestępstwa miejskiego przez szlachcica
-
król zrzekł się prawa sądzenia sposób szlachty i duchowieństwa z ich poddanymi
- przywilej piotrkowski z 1532 roku
Postanowienia:
-
zakazywał chłopu opuszczać wieś bez zezwolenia pana
-
zakazywał miastom ukrywania chłopskich zbiegów i nadawania im obywatelstwa miejskiego
Wydane przez Stefana Batorego
- przywilej warszawski (Warszawa) z 1578 roku
Postanowienia:
-
król zrzekł się przywileju sprawowania funkcji Najwyższego Sędziego na rzecz powołanego Trybunału Koronnego (27 członków szlacheckich wybieranych na sejmikach i 6 z pośród duchowieństwa)
-
Trybunał miał prawo rozpatrywać apelacje od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich, (wyroki miały zapadać jednomyślnie)
Przywileje szlacheckie stopniowo acz nieuchronnie ulegały rozszerzeniu. Władza królewska natomiast słabła, chłopom odebrano wolność osobistą a rozwój miast uległ gwałtownemu zahamowaniu. Wszystko to w połączeniu z wolną elekcją, „liberum veto“ i całkowitą degeneracją moralności szlacheckiej, sprzedajnej, zdradzieckiej, leniwej i zrywającej sejmy, szlachty, która ceniła tylko swoje bogactwo i osobistą wygodę, zepchnęło Polskę w przepaść niewoli, ponieważ kłótnie, prywata, swary i niezgoda narodowa nieuchronnie prowadzą do ruiny i marginalizacji państwa.