Reformacja w Polsce – Przyczyny
Z oczywistych powodów, generalne przyczyny reformacji w Polsce związane są bezpośrednio z funkcjonowaniem ówczesnego Kościoła katolickiego. Niechęć szlachty polskiej budziły przede wszystkim wielkie kościelne majątki ziemskie, oddawanie klerowi dziesięciny oraz niechęć duchowieństwa do płacenia podatków.
Ponadto dochodziła do tego jurysdykcja kościelna, której podlegał każdy bez względu na wyznanie. Uważano to powszechnie za naruszenie wolności szlacheckiej, tym bardziej, iż wyroki wykonywane były przez instytucje świeckie. Natomiast mieszczaństwo uważało, iż doktryna kościelna ogranicza możliwości wzbogacania się – potępienie lichwy Kościoła.
Dochody szlachty poza tym były ograniczane na skutek uiszczania dziesięciny oraz świętopietrza. Dochodziło do tego również rozrost przywilejów duchowieństwa oraz jego stały konflikt ze szlachtą w kwestii ponoszenia wydatków na obronę kraju.
Dodatkowo występowało wówczas mocne powiązanie reformacji z ruchem egzekucyjnym średniej szlachty. Nastąpiły również wzmożone wpływy husyckie pośród członków stanu szlacheckiego – wcześniej tłumione przez hierarchów kościelnych. Jednak nawet pomimo tych licznych czynników, nie występowały one na obszarze Polski z tak dużym nasileniem jak np. w Niemczech.
Reformacja w Polsce – Przebieg
Ówcześni intelektualiści z kręgów duchowieństwa byli zwolennikami powołania kościoła narodowego. Był to projekt utworzenia kościoła z polskim językiem liturgicznym. Wysuwali również postulat zwołania soboru narodowego dla zapobiegnięcia konfliktów na tle religijnym, któremu miałby przewodniczyć król – z udziałem protestantów oraz katolików.
W roku 1556 ówczesny monarcha – Zygmunt II August, wysłał do Rzymu poselstwo z prośbą o przyjazd nuncjusza apostolskiego oraz aprobatę papieża dotyczącą kilku postulatów – udzielenia komunii pod dwiema postaciami, wprowadzenie języka narodowego do liturgii oraz zezwolenia na małżeństwa księży.
Ostatecznie jednak prośba króla polskiego została odrzucona przez biskupa Rzymu – Pawła IV. W roku 1564 po przyjęciu przez władcę polskiego uchwał Soboru Trydeckiego – odrzucenie koncepcji utworzenia kościoła narodowego.
Do najważniejszych nurtów polskiej reformacji należy zaliczyć:
• Braci czeskich – Stanowili pozostałość po religii husyckiej. Ich główne ośrodki znajdowały się na obszarze Wielkopolski. Żyli we wspólnotach, a utrzymywali się przede wszystkim z pracy fizycznej.
• Kalwinizm – Nurt ten rozwinął się przede wszystkim w Małopolsce, Litwie oraz Wielkopolsce. Był szczególnie popularny wśród szlachty ponieważ kalwini sekularyzowali dobra Kościoła katolickiego. Dążyli przy tym do oddzielenia Kościoła od papiestwa oraz utworzenia Kościoła narodowego.
• Luteranizm – Rozprzestrzenił się gównie w miastach z dużą ilością ludności niemieckiej. W tym przede wszystkim w ośrodkach miejskich Prus Królewskich oraz Wielkopolski. Największą popularnością cieszył się wśród mieszczaństwa.
• Arianizm – Był to odłam kalwinizmu, a jego zwolennicy nazwani też byli antytrynitarzami oraz braćmi polskimi. Odrzucali dogmaty o Trójcy Świętej oraz boskości Chrystusa. Głosili umiłowanie bliźnich i równość wszystkich ludzi wobec Boga.
Na okres reformacji w Polsce przypadają czasy działalności jednego z najważniejszych i zarazem najwybitniejszych hierarchów kościelnych – kardynała Stanisława Hozjusza. Dzięki niemu do Polski sprowadzono jezuitów, którzy wywarli ogromny wpływ na życie religijne oraz kulturę kolejnego stulecia. Dodatkowo w roku 1599 nastąpił przekład Biblii przez Jakuba Wujka.
Natomiast w roku 1570 zawarto tzw. ugodę sandomierską – porozumienie między braćmi czeskimi, luteranami oraz kalwinami. Przygotowano wówczas projekt konstytucji, w której zawarto postulaty polskich protestantów, którzy dążyli do równouprawnienia z katolikami. Postulowano wówczas wolność wyznania, zniesienie jurysdykcji kościelnych w odniesieniu do osób świeckich oraz zniesienie zaległych dziesięcin.
Na początku roku 1573 podpisano na sejmie konwokacyjnym akt konfederacji warszawskiej. W redagowaniu postanowień konfederacji uczestniczyli przedstawiciele katolików oraz protestantów. Konfederacja ta wprowadziła wieczny pokój między różniącymi się w wierze, zaś wolność sumienia i wyznania – zapisana w konstytucjach sejmowych i artykułach henrykowskich, była obowiązującym prawem.
Reformacja w Polsce – Skutki tolerancji religijnej
Konfederacja warszawska była jednym z największych osiągnięć polskiej demokracji szlacheckiej. W okresie, kiedy w państwach na zachodzie Europy toczyły się wojny religijne, w Polsce zagwarantowano prawnie tolerancje religijną.
Natomiast negatywnym skutkiem stała się narastająca nielojalność mniejszości religijnych wobec państwa. Poszukiwali oni bowiem protektorów za granicą – np. w toku potopu arianie kolaborowali ze Szwedami.