Od roku 1385 charakter związków Polski z Litwą określała unia personalna – Unia w Krewie. Natomiast w życie nie weszła unia w Mielniku, zawarta przez Aleksandra Jagiellończyka, która przewidywała wspólnego monarchę dla obu państw oraz ujednolicenie systemu monetarnego.
Dla Jagiellonów – dziedzicznych władców Litwy, dotychczasowy układ był bardzo wygodny – oni sami byli gwarantami tego związku. Dziedziczny bowiem wielkoksiążęcy tron, dawał im każdorazowo elekcyjną koronę w Polsce.
Jednocześnie głównymi przeciwnikami unii realnej byli Radziwiłłowie, w tym w szczególności kanclerz i hetman litewski – Mikołaj „Czarny”. W roku 1565 po śmierci tego ostatniego, król polski – Zygmunt August, mógł rozpocząć pertraktacje w sprawię unii.
Zawarcie w przyszłości unii ułatwiły ponadto zmiany wewnętrzne na Litwie. Nastąpiła wówczas centralizacja władzy, na wzór Polski – wprowadzono urzędy kanclerza, marszałka oraz podskarbiego. Dodatkowo nastąpiła również kodyfikacja prawa sądowego oraz ewolucja gospodarcza, głównie za sprawą lokacji miast na prawie niemieckim.
Unia lubelska – Przyczyny
Strona polska dostrzegała przede wszystkim w związku z Litwą nierówność świadczeń oraz wzajemnego popierania interesów. Najczęściej bowiem Litwini – w ciężkich sytuacjach politycznych czy też wojskowych, mogli liczyć na wsparcie Polski, rzadko działało to jednak w drugą stronę. Litwa nie chroniła Korony od najazdów ze strony wschodniej oraz narzucała jej z góry rozwiązania polityczne.
Ponadto istotą przyczyną było również fakt, iż król polski Zygmunt August nie posiadał potomka. W swoich dążeniach chciał jednak zabezpieczyć jedność Litwy oraz Królestwa Polskiego. Ostatecznie monarcha w roku 1565 zrzekł się praw sukcesyjnych do Litwy i przelał je na Koronę.
Unia dodatkowo ułatwiłaby ekspansje gospodarczą szlachcie polskiej przy niewielkim wysiłku gospodarczym oraz militarnym. Z drugiej strony litewska średnia szlachta dążyła do uzyskania identycznych przywilejów stanowych, jakimi cieszył się jej odpowiednik w Polsce.
Na zawarcie unii wpłynęła również ówczesna europejska polityka międzynarodowa. Wówczas bowiem wynikła konieczność wspólnej obrony Inflant przed agresją Szwecji lub Rosji. Nastąpił wówczas również wzrost zagrożenia Wielkiego Księstwa Litewskiego ze strony Moskwy, Turcji oraz Chanatu Krymskiego.
O zawarciu unii lubelskiej bezpośrednio zadecydowała jednak decyzja Zygmunta Augusta o inkorporacji do Korony należących do Litwy obszarów – Wołynia, Podlasia, Bracławszczyzny oraz Kijowszczyzny.
Unia lubelska – Postanowienia i skutki
Unia lubelska została zawarta na sejmie w Lublinie – 27 czerwca w roku 1569. W odróżnieniu od dotychczasowych porozumień między dwoma krajami, ten układ złączył Polskę oraz Litwę na zasadzie równości stron w jeden organizm państwowy – Rzeczpospolitą Obojga Narodów.
Od tej chwili oba kraje miały istnieć jako dwa państwa, których wzajemny związek został zabezpieczony – wspólnym sejmem oraz elekcją monarchy, jednocześnie będącego wielkim księciem litewskim. Poza tym Rzeczpospolita Obojga Narodów miała posiadać wspólną monetę – bitą osobno w każdym państwie pod jego stemplem, prowadzić wspólną politykę zagraniczną oraz wojny. Odrębne miały pozostać – skarb, urzędy centralne, wojsko oraz sądownictwo.
Dzięki zawartej unii nastąpiło wzmocnienie potencjału militarnego, ekonomicznego oraz demograficznego Rzeczypospolitej. Ponadto nastąpił również wzrost znaczenia Warszawy – miejsce wspólnych sejmów, a kolejno również elekcji nowego króla.
Szlachta polska natomiast mogła przystąpić do ekspansji gospodarczej na nowych ziemiach. Z drugiej strony średnia szlachta litewska wzmocniła swoją pozycje, w skutek uzyskania takich przywilejów jakie miała szlachta polska. Nastąpiła również polonizacja kulturowa szlachty Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Dodatkowo Korona uzyskała nową granice z Moskwą oraz Chanatem Krymskim. W skutek czego nastąpiło zwiększenie wysiłków militarnych państwa, a ostatecznie uwikłało stronę polską w wyczerpującą wojnę z Moskwą.