Józef II Habsburg - reformy w Austrii. Czym był józefinizm?

Józef II Habsburg (1741-1790) objął pierwsze, jeszcze niesamodzielne, rządy jako współregent wraz ze swoją matką Marią Teresą Habsburg (1717-1780). Stosunki pomiędzy współwładcami nie układały się dobrze, czego przyczyną były „demokratyczne” zapędy młodego cesarza, co wywoływało niechęć cesarzowej. Różnice te znaleźć można też w kwestii rozumienia przez nich tolerancji religijnej, ponieważ cesarzowa wróciła do polityki kontrreformacyjnej. Znamienne w tej relacji było też to, że po doświadczeniu wojny siedmioletniej (1756-1763) Maria Teresa nie była skłonna do prowadzenia żadnych działań militarnych oraz angażowania się w żadne konflikty. Wprost przeciwnie myślał Józef II, który miał dość zaborcze ambicje w tej kwestii. Mimo tych różnic, wspólnym mianownikiem dla tych władców było dążenie do sprawowania rządów autokratycznych oraz skupienie się na budowaniu potęgi Austrii.

Tak, jak już była wcześniej mowa, wojna siedmioletnia odbiła się bardzo zarówno na administracji, jak i na finansach państwa Habsburgów, zatem głównym celem władców była naprawa zarówno sytuacji ekonomicznej, jak i militarnej.  

Od śmierci Marii Teresy 29 listopada 1780 roku Józef II rozpoczął w pełni samodzielne rządy, w trakcie których mógł on już w pełni przeprowadzić zaplanowane przez siebie reformy obejmujące różne dziedziny życia publicznego – od administracji aż po kwestie kościelne.

Jako zwolennik centralizacji, cesarz dokonał zjednoczenia najważniejszych organów administracji publicznej w jedną centralę, której była podporządkowana też Galicja oraz Bukowina. Pomijając podziały i zarządy krajowe, podzielono państwo na gubernie, które dalej dzieliły się na okręgi oraz powiaty. Zmiany te miały głównie na celu minimalizację liczby pracowników administracji, co niosło za sobą oszczędności dla państwa.

Kolejną istotną kwestią, z którą zmagał się Józef II była kwestia Węgier. Po objęciu władzy cesarz nie  korował się na władcę tego kraju, a koronę św. Stefana przewiózł do Wiednia. Znamienne było też to, że władca zaniechał zwoływania węgierskiego sejmu. W 1784 roku wprowadził on też, zamiast łaciny, język niemiecki jako urzędowy.

Znamienne jest też to, że za rządów Józefa II nastąpił rozdział sądownictwa od administracji. Wprowadził on również jednolitą organizację sądownictwa, które miało się charakteryzować wykwalifikowaną kadrą.

15 stycznia 1781 roku władca wydał edykt znoszący poddaństwo osobiste chłopów. Krótko po tym wydał on też patent o opiece państwowej nad chłopami i ograniczeniu jurysdykcji patrymonialnej. Rozporządzenia te dawały chłopom między innymi: wolność przenoszenia się z miejsca na miejsce, zakaz ich rugowania, dziedziczne prawo do zajmowanych przez nich gruntów, czy możliwość do procesowania się z panami.

W dalszej kolejności przeprowadzono reformę skarbową. Zamierzano oprzeć dochody państwa na podatku gruntowo-dochodowym. Sporządzano w tym celu spisy ludności z uwzględnieniem wszelkich obciążeń chłopskich. Z dóbr chłopskich oraz pańskich państwo miało pobierać podatek w wysokości 12% rocznego dochodu. Dla chłopa zostawało, więc 70% dochodu, z którego płacił on składki zarówno na parafię, jak i na szkołę. Reforma ta miała na celu przejście z systemu pańszczyźnianego na czynsz pieniężny. Powyższe postanowienia zostały ustanowione na mocy patentu urbanialnego z 10 lutego 1789 roku, jednak władca nie zdążył ich wprowadzić w życie.

Cesarz miał też bardzo konkretny pogląd dotyczący spraw wojskowych, który opierał się na pruskim militaryzmie. W 1771 roku Józef II wprowadził nowy system poboru rekruta, który został oparty na podziale kraju na okręgi, z których dokonywano werbunku do konkretnych pułków. Służba wojskowa była dożywotnia.

Polityka gospodarcza prowadzona przez cesarza cechowała się bardzo rozbudowanym systemem protekcyjnym. W 1784 roku wprowadził on zakaz importu tych z obcych towarów, które mogły być wyprodukowane w kraju. Dotyczyło to również towarów luksusowych. Działania te pobudziły w znacznym stopniu krajowy przemysł. W tym czasie doszło też do znacznego rozwoju handlu – zwłaszcza bałkańskiego.

Za panowania Józefa II doszło też do stworzenia warunków sprzyjających asymilacji ludności żydowskiej, dzięki zniesieniu w 1781 roku prawnych ograniczeń, które dotychczas stały na przeszkodzie temu procesowi. Oprócz tego władca kontynuował również, zapoczątkowaną przez Marię Teresę, akcję kolonizacyjną, która miała na celu sprowadzenie osadników z południowych Niemiec na Węgry, do Galicji oraz na Bukowinę w celu germanizacji terenów podlegających monarchii habsburskiej (kolonizacja józefińska).
Szerokie zmiany zaszły również w zakresie prawa. W 1781 roku wprowadzono Powszechną Ordynację Sądową, która stanowiła kodyfikację procedury postępowania cywilnego. Cechą charakterystyczną tej regulacji było odniesienie do oświeconego absolutyzmu oraz kierowanie się zasadą wszystko dla ludu, nic poprzez lud. W 1783 roku cesarz wydał też patent, w którym traktowano związek małżeński jako umowę cywilną. W 1787 roku, wprowadzono tak zwaną Józefinę, czyli nowoczesną, jak na owe czasy, kodyfikację prawa karnego. Znoszono w niej procesy o czary i apostazję oraz kwalifikowaną karę śmierci. Znamienny był fakt wydania tegoż kodeksu nie po łacinie, a w języku niemieckim.

W trakcie rządów Józefa II doszło też do rozbudowy i reformy systemu szkolnictwa. Rozbudowano przede wszystkim sieć jednoklasowych szkół elementarnych, które od tej pory miały się znajdować w jak największej ilości miasteczek i wsi. W każdym mieście powiatowym miała znajdować się trzyklasowa szkoła, a w stolicy okręgu – czteroklasowa szkoła normalna, przy której prowadzono specjalne kursy, na których kształcono przyszłych nauczycieli. Kontrolę nad tymi wszystkimi rodzajami szkół miały sprawować specjalne urzędy obwodowe i gubernialne. Jeśli natomiast chodzi o szkolnictwo wyższe, to prowadzono cztery uniwersytety (w Wiedniu, Peszcie, Louvain, Pawii), które funkcjonowały jako wyższe szkoły urzędnicze. Mogła się w nich kształcić ściśle określona liczba osób, zależna od zapotrzebowania na kadrę urzędniczą i sądowniczą. Pozostałe uniwersytety zamieniono na licea.

Jednym z ważniejszych elementów związanych z panowaniem Józefa II Habsburga była polityka kościelna przez niego prowadzona, zwana józefinizmem. Zapoczątkował ją, wydany w 1781 roku patent tolerancyjny mówiący o tolerancji dla protestantów i prawosławnych oraz edykt o obowiązkowym cesarskim placet (pozwoleniu) dla każdej bulli papieskiej. Równocześnie z ukazaniem się tych dokumentów, przeprowadzono sekularyzację zakonu kartuzów. Kolejnym krokiem było wydanie 12 stycznia 1782 roku dekretu o kasacie wszystkich męskich i żeńskich zgromadzeń zakonnych nie zajmujących się szkolnictwem, pielęgnowaniem chorych i nauką. Oczywiście te poczynania spotkały się z dezaprobatą papieża, Piusa VI (1717-1799), jednak jego poczynania nie odniosły większego skutku. Efektem działań cesarza była likwidacja  ponad 700 domów zakonnych, których budynki przeznaczono na magazyny, spichlerze oraz warsztaty. Wszystkie skonfiskowane majątki przeszły na Fundusz Religijny, z którego zakładano szpitale, szkoły oraz zakładano nowe parafie.

Cesarz dążył do rozszerzenia sieci parafialnej w kraju oraz zmiany rodzaju funkcji w państwie pełnionej przez proboszczów, którzy mieli stać się funkcjonariuszami państwowymi i działaczami oświatowymi. Należało w tym celu wykształcić kolejne pokolenie duchownych. W tym celu stworzono w 1783 roku seminaria generalne, które otwarto we wszystkich prowincjach. Bardzo szybko wyparły one seminaria diecezjalne, uzyskując tym samym monopol na kształcenie duchownych.