Szlachta jest to jedna z warstw społecznych w czasach feudalizmu. Była warstwą uprzywilejowaną w stosunku do innych, posiadającą prawa, przywileje i immunitety. Jest tworem nowożytnym, powstałym jako skutek kształtowania się w Europie monarchii stanowych a wywodziła się ze średniowiecznego stanu rycerskiego. Określenie wywodzi się z języka niemieckiego, a przywędrowało do nas za pośrednictwem języka czeskiego. Widoczną oznaką przynależności do stanu szlacheckiego w Polsce była szabla.
Powstanie
Za zasługi rycerstwo otrzymywało nadania ziemskie od króla. Z czasem stan rycerski zaprawiony w wojaczce, zaczął prowadzić bardziej osiadły i wygodny styl życia w swoich włościach. W ten sposób powstała szlachta, która dochód pragnęła uzyskiwać już nie z łupów wojennych lecz handlu zbożem i innymi dobrami.
Początkowo stan szlachecki, dość mocno skonsolidowany, zaczął się rozwarstwiać. Na skutek przywilejów królewskich, które obejmowały cały stan, jedne rody rosły w siłę wspierane finansowo, inne popadały w ruinę. Stan szlachecki nie był liczny i obejmował szlachtę biedną oraz bogate rody możnowładcze. Czynnikami konsolidującymi cały stan były: elitarność, pojęcie honoru, posiadanie herbu, służba wojskowa.
Podział
- szlachta gołota - nieposiadający majątków, utrzymywała się ze służby u bogatszych warstw stanu szlacheckiego
- szlachta zagrodowa - właściciele drobnych gospodarstw, pod względem finansowym nie różnili się zbyt od stanu chłopskiego
- szlachta średnia - posiadająca kilka wsi i pewien zasób dóbr pieniężnych
- magnateria - najbogatsza część stanu szlacheckiego, posiadająca olbrzymie majątki i władzę, wpływ na jej sprawowanie i wybór króla
W Polsce, w przeciwieństwie do innych krajów europejskich, rozwój ustroju państwa poszedł w kierunku ukształtowania się demokracji szlacheckiej (w państwach europejskich powszechnie występującym ustrojem państwa była monarchia absolutna z silna władzą króla). W Polsce obowiązujące przywileje i immunitety umożliwiły szlachcie szantażowanie króla, a także uniemożliwiły rozwoju miastom i mieszczaństwu. Szlachta blokowała ten rozwój upatrując w nim zagrożenie swojego własnego stanu posiadania. Postępująca degeneracja stanu szlacheckiego, jak również dbałość tylko o prywatny interes, doprowadziły w krótkim czasie do upadku państwa pod względem gospodarczym i politycznym (liberum veto, wolna elekcja), w przeciwieństwie do krajów Europy, gdzie silna władza króla uniemożliwiła rodom szlacheckim realizowanie prywatnego interesu a ze stanów, zwłaszcza szlacheckiego i mieszczańskiego, postały świadome społeczeństwa obywatelskie.
Polska magnateria XVI-wieku