Cudka i Esterka to najbardziej znane kochanki króla polskiego Kazimierza Wielkiego, którego panowanie przypada na lata 1333-1370.
Cudka
Cudka była córką kasztelana sieciechowskiego i sądeckiego, Pełki z Rzochowa i jego żony Małgorzaty. Urodziła się około 1315 roku. Już jako dwunastolatka odziedziczyła ogromne włości swego ojca (prawdopodobnie była jego jedynym dzieckiem i stała się tzw. „dobrą partią”, o którą ubiegali się znamienici rycerze i dworzanie królewscy. W 1339 roku została wydana za mąż za Niemierzę z Gołczy herbu Mądrostki jednego z dworzan króla Kazimierza Wielkiego i posła królewskiego do Awinionu. Cudka i Niemierza mieli czwórkę dzieci: synów Niemierzę i Pełkę, którzy byli utożsamiani z nieślubnymi dziećmi Kazimierza Wielkiego oraz córki Elżbietę i Pachnę.
Legendarna kochanka?
Kazimierz Wielki w swoim testamencie wymienia dwóch swoich nieślubnych synów; nie podaje jednak imienia ich matki. Stąd zaczęto spekulować, która kochanka Kazimierza mogłaby być ich matką. Jeden z XIX-wiecznych historyków Oswald Balzer doszedł do wniosku, że była nią właśnie Cudka. Uznał on, że zbieżność imion synów króla wymienionych w testamencie, czyli Niemierzy i Pełki, do imion synów Cudki jest wystarczającym dowodem na poparcie swojej teorii, jakoby Cudka była matką nieślubnych synów króla. Lecz czy tak było naprawdę? Przecież w owym czasie imiona Niemierza i Pełka występowały dość powszechnie. Pogląd Balzera zakorzenił się zarówno w historiografii, jak i świadomości, mimo że nie ma jednoznacznych dowodów na poparcie tezy, że Cudka urodziła królowi Kazimierzowi Wielkiemu, dwóch synów, choc najprawdopodobniej nie była nawet jego kochanką.
Esterka
Esterka była słynącą z niezwykłej urody Żydówką, którą w swej kronice opisał Jan Długosz. Nie można jednak z całą pewnością stwierdzić, czy w ogóle istniała, ponieważ oprócz Długosza, nie wspomina o niej żadne inne źródło. Długosz zresztą pisał swą kronikę sto lat po omawianych wydarzeniach i był bardzo krytyczny w stosunku do króla Kazimierza, oskarżając go o zbytnią pobłażliwość w stosunku do społeczności krakowskich Żydów. Według Długosza była córką szanowanego lekarza z Opoczna i „znała wiele tajemnic medycznych”. Długosz pisze, że był matką dwóch nieślubnych synów Kazimierza Wielkiego, Niemierzy i Pełki. Współcześni historycy całą opowieść Długosza dotyczącą romansu Esterki z Kazimierzem poddają w wątpliwość.
Rzekomy romans
Jej rzekomy romans z królem rozgrzewał wyobraźnię wielu późniejszych pisarzy i poetów (min. Ignacego Krasickiego, Józefa Ignacego Kraszewskiego etc). Tradycja natomiast wiąże z romansem wiele miejscowości, w których kochankowie mieli się spotykać: Czchów, Kazimierz Dolny, Niepołomice, Opoczno, Rzeszów, Sandomierz, Skawinę, Wiślicę, Łobzów i krakowski Kazimierz, gdzie znajduje się „Dom Esterki” zajmowany dziś przez Muzeum Etnograficzne.
Historycy nie są w stanie jednoznacznie stwierdzić, czy jest postacią historyczną czy też legendarną. Na chwilę obecną przyjmuje się, że jest postacią półlegendarną.