Zakonami rycerskimi nazywa się związki religijne rycerstwa, które były organizowane na wzór zakonów mniszych. Powoływano je w średniowieczu do walki z muzułmanami w Ziemi Świętej oraz w Hiszpanii.
Najstarsze zakony rycerskie powstały w XII w. w Palestynie. Ich zadaniem była obrona miejsc świętych dla chrześcijan oraz opieka nad pielgrzymami. Organizacja tych zakonów opierała się przeważnie na regule cysterskiej, a na czele każdego z nich stał wielki mistrz. Wśród członków wyróżniano: rycerzy (rekrutujących się spośród możnych i posiadających pełne prawa zakonne), kapelanów (duchownych ze święceniami) i braci służebnych (giermków, sług itp.). Zakony te były oficjalnie podporządkowane papieżowi i w swoich działaniach były niezależne od królów jerozolimskich. Do najbardziej znanych należą: krzyżacy, joannici i templariusze.
Krzyżacy
Krzyżacy (oficjalna nazwa: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie) to zakon rycerski, który został utworzony z niemieckiego bractwa szpitalnego w 1198 r. w Jerozolimie. Zarządca dotychczasowej placówki Henryk Walpot uzyskał wówczas godność wielkiego mistrza i stanął na czele zgromadzenia. W tym samym roku papież Innocenty III zatwierdził zakon. Ubiorem zakonników był biały płaszcz z naszytym po lewej stronie czarnym krzyżem (stąd nazwa „krzyżacy”). Strój ten obowiązywał braci-rycerzy oraz kapelanów. Bracia służebni nosili szare płaszcze. Zostać członkami Zakonu Krzyżackiego miały prawo tylko osoby pochodzenia niemieckiego, jednak ta reguła nie zawsze była przestrzegana. W zgromadzeniu utrzymywana była ścisłą dyscyplina, zwłaszcza w czasach działań wojennych.
Krzyżacy po upadku Jerozolimy wrócili do Europy i osiedlili się w Siedmiogrodzie na Węgrzech, broniąc kraju przed najazdami Połowców (1211-1224). W 1226 r. zostali sprowadzeni do Polski przez Konrada I Mazowieckiego. Otrzymali ziemię chełmińską w zamian za pomoc w ochronie pogranicza Mazowsza przed Prusami. Na zdobytych ziemiach pruskich Krzyżacy zaczęli tworzyć własne państwo. Od 1238 r. swoją ekspansję skierowali na tereny sąsiadów, tj. Rusi, Litwy i Polski, Sambii i Żmudzi. W 1308 r. opanowali Pomorze Gdańskie i przenieśli swoją dotychczasową stolicę z Wenecji do Malborka.
Krzyżacy prowadzili agresywną politykę wobec Litwy i Polski. Potęga zakonu została po raz pierwszy złamana w bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku. W 1467 r. Krzyżacy zmuszeni zostali przenieść swą stolicę do Królewca. W XVI w. wielki mistrz Albrecht Hohenzollern przyjął luteranizm i państwo zakonne zostało rozwiązane (uległo sekularyzacji). Powstało wówczas świeckie księstwo, Prusy Książęce, zhołdowane polskiemu królowi Zygmuntowi I Staremu. W uszczuplonych formach Krzyżacy przetrwali w Austrii i Niemczech; w 1929 r. zostali przekształceni w zakon duchowny. Przyjęta nowa reguła likwidowała instytucję braci-rycerzy. Od tej pory polami działalności zakonu są działalność charytatywna, medyczna i duszpasterska. W 1970r. zakon przyjął tradycyjną nazwę: Bracia Domu Niemieckiego Najświętszej Marii Panny w Jerozolimie oraz jej formę skróconą: Zakon Niemiecki. Obecnie mają siedzibę w Wiedniu. Podlegają papieżowi i są zakonem katolickim.
Templariusze
Zakon templariuszy (oficjalna nazwa: Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona) to zakon rycerski. Został założony w 1119 r. przez rycerza z Szampanii Huguesa de Payensa. Potoczna nazwa pochodzi od siedziby zakonników w pobliżu dawnej świątyni (łac. templum) Salomona w Jerozolimie.
Templariusze początkowo byli bractwem chroniącym pielgrzymów przybywających do Ziemi Świętej, natomiast później głównym zadaniem stała się walka z muzułmanami. Ich reguła zakonna była wzorem dla większości zakonów rycerskich. Strojem templariuszy był biały płaszcz z czerwonym krzyżem. Motto zakonników brzmiało: Non nobis Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam!, co oznacza „Nie nam, Panie, nie nam, lecz Twemu imieniu daj chwałę!”.
Po upadku Królestwa Jerozolimskiego templariusze przenieśli się na Cypr, a stamtąd do Francji. Prawdziwą legendą obrosły ich wielkie bogactwa zarówno w Palestynie, jak i w krajach Europy. Wysoka pozycja ekonomiczna zapewniła zakonowi wpływ na decyzje słabych królów jerozolimskich i władców europejskich, którzy zapożyczali się w zakonnych domach bankierskich. Jeden z nich, król francuski Filip IV Piękny, pragnąc uwolnić się od wierzycieli, oskarżył templariuszy o herezję. Ich dobra uległy konfiskacji, a w 1312 roku zakon został rozwiązany przez papieża. Wielu templariuszy spalono na stosie, w tym wielkiego mistrza J. de Molaya.
Z templariuszami i ich majątkiem łączy się legenda o Świętym Graalu.
Joannici
Joannici (Kawalerowie Maltańscy; pełna nazwa: Suwerenny Rycerski Zakon Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego) to najstarszy zakon rycerski w historii Kościoła. Został założony przez bł. Gerarda w czasie pierwszej krucjaty, przed zdobyciem Jerozolimy w 1099 roku. Pierwotnie był nazywany Zgromadzeniem św. Jana. Zadaniem zakonników była działalność charytatywna, tj. prowadzenie hospicjum i szpitala dla wiernych i pielgrzymów do Ziemi Świętej. Później do tych celów dołączyła obrona Królestwa Jerozolimy przed muzułmanami. W 1113 r. joannici otrzymali od papieża Paschalisa II własną Regułę. Zakon miał od początku międzynarodowy charakter i od XII w. istniał również w Polsce. Pierwsza komandoria joannicka powstała w Małopolsce, w Zagości.
Po upadku Królestwa Jerozolimskiego (1291 r.) Zakon przeniósł się na Cypr, a w 1309 r. założył własne państwo na wyspie Rodos (stąd określenie Kawalerowie Rodyjscy). W 1539 r. wojska tureckie wyparły joannitów na Maltę. Stamtąd zakonnicy zostali wygnani przez wojska Napoleona Bonaparte w 1798 r. Nigdy nie udało im się powrócić na zagrabione tereny (Malta od 1801 r. znalazła się pod panowaniem brytyjskim); a tracąc wyspę, joannici utracili również znaczenie polityczne i gospodarcze w ówczesnej Europie. Obecnie jednak Zakon Maltański uznawany jest przez szereg państw za podmiot prawa międzynarodowego; za suwerenne państwo. Utrzymuje stosunki dyplomatyczne z ponad osiemdziesięcioma krajami i współpracuje z licznymi organizacjami międzynarodowymi (ONZ, UNESCO, UNICEF). Głową Zakonu, a zarazem głową państwa jest Wielki Mistrz. Joannici posiadają zatem swój własny rząd, sądownictwo, system monetarny.
Oznaką joannitów biały krzyż z rozdwojonymi ramionami (zwany maltańskim) noszony na czarnym płaszczu. Członkowie Zakonu dzielą się na trzy klasy – zakonników i świeckich pochodzenia szlacheckiego oraz ich współpracowników z innych stanów. Obecnie na świecie do Zakonu Maltańskiego należy ok. 12 tys. osób, w tym około 150 Polaków. Od 1834 r. siedzibą joannitów jest Pałac Maltański przy via Condotti w Rzymie, który ma status eksterytorialny. Współcześnie zakon zajmuje się przede wszystkim działalnością charytatywną, niosąc pomoc humanitarną, medyczną i duchową.