Chrystianizacją nazywa się wprowadzanie w społeczeństwach niechrześcijańskich wiary i norm etycznych zgodnych z nauką Jezusa Chrystusa.
Chrystianizacja Bułgarii
Chrystianizacja Bułgarii była efektem politycznych niepowodzeń chana Borysa (852-889) w walce z Bizancjum. W czasie ustaleń pokojowych z cesarzem Michałem III, chan zobowiązał się bowiem do chrztu i chrystianizacji swojego kraju. Misjonarzy przysłał patriarcha Focjusz, a Borys przyjął chrzest i imię Michał 25 maja 864 r. Jego gest spotkał się z opozycją miejscowych możnych, którzy obawiali się wzrostu wpływów bizantyjskich. Z tego względu chan postanowił zmienić politykę i zwrócił się wówczas do cesarza zachodniego, Ludwika Niemieckiego i papieża Mikołaja I z prośbą o misjonarzy z Kościoła rzymskiego. Stolica Apostolska spełniła życzenie władcy Bułgarii, jednak ociągała się z utworzeniem osobnej metropolii na tamtejszych terenach. W takiej sytuacji chan Borys postanowił ponownie zwrócić się do Bizancjum i na soborze konstantynopolitańskim czwartym (869-870) Bułgaria została oficjalnie włączona do patriarchatu Konstantynopola. Od tej pory religijnie i kulturalnie Kościół w Bułgarii związany był ze wschodnim chrześcijaństwem. Do dziś, pomimo trwającej 500 lat okupacji przez muzułmańską Turcję, dominującym wyznaniem w tym kraju jest prawosławie.
Chrystianizacja Moraw – Cyryl i Metody
Cyryl i Metody, obecnie uznawani za Patronów Europy, byli braćmi z Salonik (dzisiejsza Grecja). Żyli w IX w. Dali się poznać przede wszystkim jako misjonarze, Apostołowie Słowian. Na Morawy (obecnie wschodnie tereny Czech) zostali wspólnie wysłani z Bizancjum w 863 r. Od początku przyjęli zasadę przemawiania i odprawiania liturgii w języku słowiańskim, który oboje znali. Potrzebowali jednak ksiąg liturgicznych w tym języku. Aby je spisać, Cyryl ustalił alfabet słowiański, czyli głagolicę. Z tego pisma wykształciła się cyrylica. Cyryl przetłumaczył również Pismo Święte na język starocerkiewno-słowiański.
Pomyślny rozwój misji na Morawach przez trzy lata skłonił obu braci do podróży do Konstantynopola w celu sprowadzenia pomocników. Ich plany zmieniło zaproszenie papieża Mikołaja I do Rzymu, z którego postanowili skorzystać. Wiedzieli bowiem, że duży sprzeciw w Kościele zachodnim wzbudzał wprowadzony do liturgii na Morawach język słowiański, a tym samym brak łaciny. Zostali oskarżeni niemal o herezję. Mikołaj I zmarł jednak zanim bracia zdążyli stawić się przed nim w celu wyjaśnienia sprawy. Jego następca Hadrian II (Adrian) podszedł ze zrozumieniem do metod stosowanych w pracy misyjnej przez Cyryla i Metodego i zezwolił na wyświęcenie ich uczniów na kapłanów. Z jego rozkazu księgi liturgiczne spisane w głagolicy zostały umieszczone w bazylice Matki Bożej Większej. Wkrótce potem św. Cyryl wstąpił do jednego z rzymskich klasztorów, gdzie odszedł do Pana w dniu 14 lutego 869 r. Jego ciało spoczywa w bazylice św. Klemensa w Rzymie.
Po śmierci Cyryla Metody został arcybiskupem Moraw i Panonii (Węgier). Jego jurysdykcji podlegała także wschodnia Austria i Słowenia. Na podległych mu terenach kontynuował dzieło rozpoczęte z bratem. Był prześladowany i oskarżany o herezje przez kler niemiecki, a następnie uwięziony jednym z bawarskich klasztorów w latach 870-872. Niemniej jego działalność była popierana przez kolejnych papieży. Udało mu się m.in. ochrzcić w 880 r. księcia czeskiego Borzywoja i jego żonę Ludmiłę. Podróżował także do Słowian bałkańskich. Zmarł w Welehradzie ma Morawach 6 kwietnia 885 r.
Chrystianizacja ludów północnych
Chrystianizację państwa duńskiego, utworzonego około 900 r., umożliwiła zwycięska wyprawa cesarza niemieckiego Henryka I w 934 r. Wówczas władca południowej Jutlandii, Gunpa, został nakłoniony do przyjęcia chrztu. Misjonarze niemieccy zaczęli aktywnie działać, tworząc biskupstwa zależne od metropolii w Hamburgu-Bremie. Kościół duński cieszył się poparciem cesarza Ottona I przede wszystkim ze względów politycznych. Pod wpływem tego władcy chrzest w 965 r. przyjął Harald Sinozęby (uznaje się, że to właśnie Harald wprowadził do Danii chrześcijaństwo). Na pamiątkę swego chrztu postawił kamień z odpowiednim napisem i wyobrażeniem Chrystusa (kamień z Jelling). Kościół duński umocnił się za panowania Kanuta Wielkiego (1016–1035).
Do Norwegii wprowadził chrześcijaństwo Hakon Dobry (król w latach 933-961), który został wychowany i ochrzczony na dworze króla angielskiego. Sprowadził do kraju misjonarzy anglosaskich. Jednak pełna chrystianizacja Norwegii była dziełem króla Olafa II Haraidsona (1016-1030) i jego syna, Magnusa I Dobrego (1035-1047). Olaf został uznany za świętego i stał się patronem państwa, a jego kult czynnikiem integrującym naród.
Islandia, decyzją starszyzny rodowej na wiecu centralnym (tzw. Althing), przyjęła chrześcijaństwo ok. 1000 r. Pierwsze biskupstwo utworzono w Skalhot w 1056 roku. Zasługi w rozwoju organizacji kościelnej, podobnie jak w Norwegii, przypisuje się misjonarzom angielskim.
O systematycznej chrystianizacji Szwecji można mówić od panowania Olafa III Skötkonnung (995-1020), który przyjął chrzest w 1008 r. Pierwsze biskupstwo powołano w miejscowości Skara. Ludność szwedzka była jednak mocno przywiązana do pogaństwa, co było przyczyną licznych buntów. Dopiero przy końcu XI wieku można mówić o umocnieniu chrześcijaństwa w tym kraju.
Chrystianizacja Czech
Po upadku państwa wielkomorawskiego, w Czechach utworzono ośrodek politycznego działania dynastii Przemyślidów, którzy narzucili swe zwierzchnictwo innym plemionom czeskim. Pierwszym historycznie znanym władcą z tej dynastii był Borzywoj. Przyjął on chrzest najprawdopodobniej z rąk samego św. Metodego w 884 bądź 885 r. Na początku X w. doszło jednak do reakcji pogańskiej, która była powiązana z polityczną opozycją przeciwko wpływom niemieckim. W 929 (lub 935 r.) roku zginął książę Wacław, czczony od tej pory jako święty (męczennik) i patron Czech. Jego następca, Bolesław I (929-972) uznał zwierzchnictwo cesarskie i pozostał przy chrześcijaństwie. Jedna z córek Bolesława, Dąbrówka, wyszła za Mieszka I i odegrała wielką rolę w chrystianizacji Polski.
Chrystianizacja Rusi
Za oficjalną datę początków chrystianizacji Rusi podaje się 988 r., kiedy to chrzest przyjął książę Włodzimierz Wielki (978-1015). Potrzebował on wówczas pomocy militarnej i zwrócił się w tej sprawie do Bizancjum. Zawierając małżeństwo z Anną, siostrą cesarza, automatycznie zobowiązywał się do chrystianizacji swojego państwa. Dziełem tym zajęli się zarówno misjonarze obrządku wschodniego, jak i wysłannicy Stolicy Apostolskiej. Wprowadzono na Rusi liturgię w języku słowiańskim i dokonano tłumaczeń greckich ksiąg, stosując cyrylicę, przyniesioną z Bułgarii. Szybko rozwinął się również monastycyzm bizantyjski.