Reformą gregoriańską określa się szereg działań reformatorskich, które Kościół katolicki podjął na przestrzeni XI-XII w. Ich celem było m.in. usunięcie symonii (czyli handlu godnościami oraz stanowiskami kościelnymi), wprowadzenie celibatu, a przede wszystkim powstrzymanie ingerencji władców świeckich w sprawy Kościoła.
Reforma gregoriańska związana jest ściśle z tzw. sporem o inwestyturę, czyli sporem między władcą Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Henrykiem IV, a papieżem Grzegorzem VII o mianowanie biskupów. W istocie jednak konflikt ten dotyczył panowania nad całym ówczesnym chrześcijańskim światem. Władcy powstałego w 962 r. cesarstwa, poczynając od Ottona I, dążyli bowiem do podporządkowania sobie papiestwa. Chociaż Otton I oficjalnie zapewnił Kościołowi rzymskiemu wybór papieża, to jednak zastrzegł sobie prawo do zatwierdzenia owego wyboru i nałożył na biskupa Rzymu obowiązek złożenia cesarzowi przysięgi wierności przed przyjęciem sakry, a także zarezerwował sobie i swoim następcom prawo przyjmowania skarg na urzędników Państwa Kościelnego. Tym samym odnowiono na Zachodzie praktykę cezaropapizmu. Władca świecki miał nie tylko przywilej nadawania biskupstw i opactw, ale również wpływał aktywnie na wybór papieża, obsadzając urząd ludźmi zaufanymi, a usuwając niewygodnych. Politykę Ottona I względem papiestwa kontynuowali jego następcy – cesarze z dynastii saskiej: Otton II, Otton III i Henryk II oraz władcy z dynastii salickiej: Henryk III i Henryk IV. Wiek X to zatem okres powszechnego upadku autorytetu Kościoła jako organizacji. Urzędy kościelne znajdowały się w gestii panów świeckich i traktowane były jako normalne wasalstwa ze wszystkimi tego konsekwencjami.
W tym samym okresie narodziła się idea uniwersalizmu, czyli koncepcja jedności wszystkich ludów chrześcijańskich w jednym Kościele, pod zwierzchnią władzą cesarza. Występowała ona już w czasach Ottona I, niemniej głównie kojarzy ją się z postacią Ottona III. Cesarz ten nie tylko był człowiekiem wykształconym, zafascynowanym rzymską starożytnością, ale również osobą niezwykle religijną, chętnie oddającą się praktykom religijnym, nawet ascetycznym. Wśród jego przyjaciół byli liczni przedstawiciele ówczesnego Kościoła – św. Wojciech, św. Romuald (twórca kamedułów) oraz mnich Gerberet, czyli późniejszy papież Sylwester II. Papież Sylwester II, sprawując urząd biskupa Rzymu, wywarł zresztą głęboki wpływ na kształtowanie się idei uniwersalizmu.
Reforma gregoriańska nie była związana wyłącznie z relacją papież – cesarz. Miała także źródło wewnętrzne – był nim klasztor benedyktynów w Cluny. Powstał on w 910 r., a jego fundatorem był akwitański książę Wilhelm Pobożny. Klasztor podlegał bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. W życiu zakonnym zrezygnowano z pracy fizycznej mnichów i dano pierwszeństwo modlitwie i kontemplacji. Architektura opactwa w Cluny miała znaczenie w kształtowaniu się romańskiej sztuki. Największy wpływ na życie Kościoła wywarło jednak Cluny jako kongregacja zakonna. Od 931 r. opat klasztoru posiadał bowiem zwierzchnią władzę nad innymi klasztorami reformowanymi na wzór tego opactwa. W zachodniej Europie powstała swoista sieć zakonów, której punktem centralnym było Cluny. Pełniły one wówczas nie tylko rolę klasztorów, ale również rolę ośrodków intelektualnych, gdyż skupiały najwybitniejsze jednostki ze stanu duchownego. To właśnie od reformy klasztorów Kościół przeszedł do reformy papiestwa i całego swojego życia.
Za przezwyciężenie kryzysu papiestwa i początek systematycznej reformy Kościoła na Zachodzie uznaje się pontyfikat Leona IX (1049-1054). Jako papież odbywał
