Wyprawami krzyżowymi, inaczej krucjatami, określa się wszystkie wyprawy wojenne, które chrześcijańskie rycerstwo Europy Zachodniej podejmowało w XI-XIII w. w celu wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania muzułmańskiego. Wyprawy te były ogłaszane przez papieży i prowadzone w imię Jezusa Chrystusa. Sama nazwa „wyprawy krzyżowe” wywodzi się od naszywanych na ubrania uczestników czerwonych krzyży. Hasłem krzyżowców był okrzyk: „Bóg tak chce”.
Z określeniem krucjata można się także spotkać w kontekście wypraw chrześcijańskich przeciwko Maurom w Hiszpanii (tzw. rekonkwista) oraz przeciwko Słowianom połabskim i Prusom. Za wyprawy krzyżowe uznaje się także średniowieczne wyprawy przeciwko heretykom, m.in. albigensom, katarom, husytom.
Przyczyny wypraw krzyżowych
Oficjalną przyczyną podjęcia wypraw krzyżowych przez Kościół była konieczność wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania muzułmańskiego, a dokładniej spod panowania Turków Seldżuckich. Pierwszym, który podjął ideę krucjat, był Grzegorz VII, natomiast do jej realizacji doprowadził dopiero papież Urban II, wzywając na synodzie w Clermont w 1095 r. do odebrania grobu Jezusa Chrystusa z rąk niewiernych. Stąd też Urban II uznawany jest za ojca krucjat. Na tym samym synodzie papież oficjalnie usankcjonował także Treuga Dei (pokój boży).
Wezwanie Urbana II spotkało się z pozytywnym odzewem niemal wśród wszystkich warstw społecznych ówczesnej Europy. Silnym bodźcem, który skłaniał chrześcijan zachodnich do udziału w wyprawie, były – obok aspektów religijnych – czynniki ekonomiczne, tj. pragnienie zdobycia nowych ziem i łupów. Chłopi, w obliczu panującego w Europie systemu feudalnego, liczyli także na zmianę stosunków społecznych poprzez utworzenie królestwa sprawiedliwości w Palestynie. Chciano również złamać ówczesną hegemonię handlu bizantyjskiego i arabskiego.
Należy zaznaczyć, że osoby, które decydowały się na udział w wyprawach krzyżowych, korzystały ze specjalnych przywilejów, m.in. odpustów oraz opieki Kościoła nad pozostawionymi na czas krucjaty rodzinami i majątkami.
Wśród innych przyczyn wypraw krzyżowych wymienia się również: akcję nawracania pogan, nadmiar ludności i problem z żywnością w Europie, dążenie do uniezależnienia osłabionego wówczas Cesarstwa Bizantyjskiego od Zachodu i umocnienia pozycji papieża.
Wyprawy Krzyżowe – przebieg
W latach 1095-1096 odbyła się pierwsza krucjata, tzw. krucjata ludowa. Na jej czele stanął Piotr z Amiens, zwany także Piotrem Pustelnikiem. Udział wzięli w niej Francuzi i Włosi, łącznie około 60 tysięcy przedstawicieli mieszczaństwa i chłopstwa. Liczba ta była ogromna, ale wyprawę zorganizowano spontanicznie i skończyła się niepowodzeniem. Trzydzieści procent uczestników zginęło w skutek chorób i walk z właścicielami bizantyjskich posiadłości, którzy przyjęli krzyżowców jako wrogów, a nie jako pomoc w walce z Turkami, gdyż cesarz nie został poinformowany o wyprawie. Wielu trafiło także do niewoli. Ci, którym udało się dostać do Azji Mniejszej, zostali z kolei rozbici przez Turków Seldżuckich pod Niceą.
Pierwsza krucjata rycerska miała miejsce w latach 1096-1099. Składała się z około 90 tysięcy osób. Wówczas krzyżowcom udało się zdobyć m.in. Niceę, stolicę sułtanatu – Ikonium, Edessę, Syrię i Antiochię. W lipcu 1099 r. odzyskano upragnioną Jerozolimę, dokonując przy tym masakry tamtejszej ludności(zginęło ok. 40 000 osób). Na zdobytych ziemiach utworzono tzw. Królestwo Jerozolimskie, podległe władzy papieża, którego reprezentantem był patriarcha jerozolimski. Pierwszym władcą świeckim nowego państwa został Godfryd z Bouillon, używający tytułu advocatus Sancti Sepulchri, co oznacza „obrońca Grobu Świętego”. Następcą Godfryda był jego brat Baldwin I. Ponieważ Królestwo Jerozolimskie narażone było na stałe niebezpieczeństwo odwetu ze strony muzułmanów, zaczęły powstawać zakony rycerskie, których zadaniem była obrona Ziemi Świętej przed atakiem innowierców.
Drugą krucjatę zorganizowano w 1147 r.; wyprawa trwała dwa lata. Jej przyczyną był upadek hrabstwa Edessy, które przejął sułtanat seldżucki. Na czele drugiej krucjaty stanęli władcy europejscy: Konrad III niemiecki i Ludwik VII francuski. Ich wzajemna rywalizacja i niechęć sprawiły, że wyprawa nie przyniosła przewidywanego skutku i w następnych latach sułtan Salah ad-Din podbił niemal cały obszar Królestwa Jerozolimskiego. Tym samym po raz kolejny innowiercy przejęli kontrolę nad chrześcijańskimi miejscami świętymi. Stało się to bodźcem do zorganizowania kolejnej, trzeciej z kolei, krucjaty (1189-1192). Na jej czele stanęli: cesarz Fryderyk I Barbarossa, król francuski Filip II August oraz król angielski Ryszard I Lwie Serce. Krzyżowcom udało się wówczas odzyskać niewielki teren i wynegocjować dla chrześcijan swobodny dostęp do miejsc kultu w Jerozolimie i innych miastach.
Osiągnięte porozumienie z sułtanem nie zadowoliło jednak chrześcijan. Zdecydowano się na IV wyprawę krzyżową, której głównej celem było uderzenie na Egipt. Brak entuzjazmu krzyżowców spowodował jednak, że zrezygnowano z pierwotnego planu. Podjęto natomiast interwencję na wybrzeżu dalmatyńskim oraz w Bizancjum. Efektem krucjaty było zdobycie Konstantynopola w 1204 r., obalenie cesarstwa bizantyjskiego oraz utworzenie Cesarstwa Łacińskiego. Przetrwało ono do 1261 r.
Niepowodzenie czwartej krucjaty zrodziło pogląd, że rycerstwo nie jest godne odzyskania Ziemi Świętej. Pojawił się pomysł krucjaty dziecięcej. Urzeczywistniono go w 1212 r. Zebrano wówczas ok. 20-50 tysięcy dzieci w wieku 3-12 lat, które udały się do Marsylii. W Marsylii dwóch kupców wynajęło siedem statków, którymi obiecali przewieźć dzieci na Wschód. Po wypłynięciu okrętów z portu słuch o nich zaginął. Dopiero po kilkunastu latach wydało się, że dwa statki zatonęły, a pozostałe dzieci sprzedano jako niewolników na targu w Algierii oraz w Egipcie.
W 1217 r. zorganizowano piątą krucjatę rycerską, która trwała cztery lata. Jej inicjatorami byli król węgierski Andrzej II i książę austriacki Leopold VI. Wspólnie chcieli zrealizować wcześniejszy plan uderzenia w Egipt, ostatecznie jednak ponieśli klęskę. W latach 1228-1229 miała miejsce bezkrwawa wyprawa Fryderyka II, podczas której na mocy układów odzyskano część Królestwa Jerozolimskiego z Jerozolimą (przy czym utracono ją ponownie w 1244r.), Betlejem i Nazaretem włącznie. Historycy ową wyprawę określają częściej mianem dyplomatycznej niż krzyżowej.
Dwie ostatnie wyprawy krzyżowe zorganizował król francuski Ludwik IX Święty – celem siódmej (1248-1254) było opanowanie Egiptu, natomiast podczas ósmej (1270 r.) krzyżowcy skierowali się do Tunisu. Obie krucjaty zakończyły się niepowodzeniem. Podczas ostatniej wyprawy w obozie krzyżowców wybuchła zaraza (prawdopodobnie dżuma), na skutek której zmarł sam król Ludwik IX. Jego armia musiała wrócić do Europy. Plany kolejnych wypraw snuł Karol I Andegaweński, jednak nie zostały one zrealizowane, gdyż w 1291 r. padła ostatnia twierdza krzyżowców – Akka.
Ostatecznie wyprawy krzyżowe nie osiągnęły zamierzonego celu, gdyż wszelkie zdobycze terytorialne okazały się być tymczasowe. Co więcej, krzyżowcy rozbili cesarstwo bizantyńskie, niszcząc tym samym zasłonę Europy przed Turkami. Ziemia Święta pozostała w rękach muzułmanów.
Skutki wypraw krzyżowych
Wśród skutków wypraw krzyżowych wymienia się:
1) pogłębienie rozłamu między chrześcijaństwem wschodnim a zachodnim;
2) nasilenie się kontaktów kulturalnych między Wschodem a Zachodem (m.in. krzyżowcy przywieźli na Zachód księgi Arystotelesa) oraz rozwój handlu lewantyjskiego, który podjęły miasta włoskie (Wenecja, Genua, Piza);
3) wzrost znaczenia autorytetu papiestwa;
4) powstanie zakonów rycerskich (m.in. joannitów, templariuszy i krzyżaków), a tym samym ukształtowanie się etosu rycerskiego i kultury rycerskiej;
5) wzrost zainteresowania Europejczyków światem;
6) pośrednim skutkiem był także wzrost potęgi i bogactwa warstwy mieszczańskiej w Europie zachodniej;
7) rozbicie cesarstwa bizantyjskiego, czyli głównej osłony Europy przed Turkami;
8) rozkwit ruchu pielgrzymkowego;
9) śmierć setek tysięcy osób;
10) wzrost niechęci do pogan i innowierców w Europie, w tym wzmożenie walk z Arabami w Hiszpanii (rekonkwista).