Chrześcijaństwo jako nowa religia
W tradycji chrześcijańskiej wydarzeniem, które uznaje się za początek Kościoła jest Zesłanie Ducha Świętego. Wówczas jednak chrześcijaństwo było traktowane przez Żydów jako sekta, a nie nowa religia, tym bardziej, że pierwsi wyznawcy Chrystusa przestrzegali zarówno nakazu obrzezania, jak i Prawa Mojżeszowego. Obowiązek ten został oficjalnie zniesiony przez zwierzchników gminy jerozolimskiej z apostołem Piotrem na czele na tzw. Soborze Jerozolimski w 49 r. Od tej pory drogi judaizmu i chrześcijaństwa zaczęły się bezpowrotnie rozchodzić i już w drugim pokoleniu chrześcijan ludność nieżydowska przeważyła nad wyznawcami pochodzenia żydowskiego.
Stosunkowo szybko ukształtowały się podstawy hierarchii kościelnej, które przetrwały do dziś. O biskupach, prezbiterach i diakonach wspomina wielokrotnie w swoich listach św. Paweł. Ponadto już pod koniec I w. spośród wszystkich Kościołów na pierwsze miejsce wysunął się Kościół Rzymu ( Ignacy Antiocheński pisał o nim, że „pierwsze dzierży miejsce”). Od początku podkreślana była jego szczególna rola w zachowaniu tradycji apostolskiej, a tym samym rola biskupa Rzymu, czyli papieża. Z kolei w IV w. ustaliła się struktura organizacyjna z podziałem na patriarchaty (z uznaniem pierwszeństwa Rzymu), metropolie, biskupstwa (diecezje, eparchie), a od VI w. — na parafie.
Pierwsze misje
Pierwszymi wyznawcami Chrystusa byli wierni z gminy jerozolimskiej. Ich rozproszenie i – w konsekwencji – działalność misyjna na terenie Palestyny nie była do końca zaplanowana. Została bowiem wywołana prześladowaniami; pierwsi chrześcijanie musieli uciekać z Jerozolimy po ukamienowaniu św. Szczepana przez Żydów. Tam, gdzie docierali, zaczynali głosić Dobrą Nowinę. O poszczególnych etapach ekspansji chrześcijaństwa i o jej rytmie wiadomo nie wiele. Z pewnością jednak chrystianizacja cesarstwa była prowadzona głównymi trasami komunikacyjnymi, lądowymi i morskimi, toteż nowa religia dotarła najwcześniej do wielkich ośrodków. Wśród ważniejszych gmin I-II w. wymienia się m.in. Jerozolimę (od której wszystko się zaczęło), Aleksandrię, Antiochię, Damaszek, Filipię, Efez, Korynt, Tesaloniki, Rzym. Według niektórych podań już w pierwszych wiekach udało się z Ewangelią dotrzeć także do Abisynii, Indii, a nawet do Chin (Asyryjski Kościół Wschodni).
Prześladowania i edykt mediolański
Pierwsze prześladowanie ze strony władz cesarstwa spadło na chrześcijan w 64 r. za czasów Nerona. Wyznawcy Chrystusa zostali wówczas niesłusznie oskarżeni o podpalenie Rzymu. Represje były okrutne, ale krótkotrwałe i ograniczone do stolicy. Następne fale prześladowań obejmowały już większe terytoria. Chrześcijanom stawiano trzy zasadnicze zarzuty: ateizm, wrogość wobec innych oraz organizowanie orgii. Wynikały one z braku zrozumienia tajemniczości chrześcijańskich zgromadzeń i sprawowanego na nich kultu, a zwłaszcza agap. Wśród władców rzymskich, którzy nie sprzyjali religii chrześcijańskiej, wymienia się: Domicjana (81-96 r.), Septymiusza Sewera (193-211) i Maksymina Traka (235-238), Decjusza (249-251), Waleriana (253-260) oraz Dioklecjana (284-305). Prześladowania przerwał częściowo edykt tolerancyjny cesarza Galeriusza z 311 r., a w pełni tzw. edykt mediolański z 313 r., wydany przez Konstantego Wielkiego, który został pierwszym chrześcijańskim cesarz rzymskim. Znaczenie dokumentu polegało na uznaniu prawnego istnienia chrześcijaństwa i włączeniu go do religii, objętych tolerancją w cesarstwie.
Początki monastycyzmu
Początki monastycyzmu chrześcijańskiego datuje się na 2 połowę III w. , kiedy to na pustyniach Egiptu, Palestyny i Syrii zaczęło kwitnąć życie ascetyczne. Narodziła się wówczas pierwsza odmiana monastycyzmu zwana anachoretyzmem. Anachoreci to byli pustelnicy, którzy udawali się w odosobnienie, by pędzić życie w samotności, poza wspólnotą. Ich postawa znalazła jednak wielu naśladowców. Wówczas zaczęły powstać pierwsze wspólnoty, nazwane „laurami” (później także „ławrami”). W ten sposób narodziła się druga forma monastycyzmu – cenobityzm – która zakłada życie wspólnotowe mnichów/mniszek (w tym podział pracy i wspólnotę dóbr). W 315 r. św. Pachomiusz spisał pierwszą regułę zakonną, obowiązującą we wszystkich klasztorach, które zakładał. Reguła ta stanowiła punkt wyjścia dla reguły św. Bazylego Wielkiego ( powstała w 2. połowie IV w.; uchodzi za najważniejszą dla tradycji wschodnich) oraz jedną z inspiracji dla reguły benedyktyńskiej.
Pierwsze herezje
Arianizm to doktryna teologiczna, której nazwa pochodzi on imienia jej twórcy, kapłana aleksandryjskiego, Ariusza (ok. 250 — 336). Głosił on, że Syn Boży nie był Bogiem z samej natury, lecz tylko pierwszym spośród stworzeń, czyli uznawał, że był czas, kiedy Syn nie istniał. Z kolei Duch Święty według nauki Ariusza był pierwszym tworem Syna. Tym samym zaprzeczał on dogmatowi o Trójcy Świętej w imię radykalnego monoteizmu. Arianizm został uznany za herezję na Soborze Nicejskim I w 325 r.
Nestorianizm to powstała w V w. chrześcijańska doktryna teologiczna głosząca, że w człowieku –Jezusie zamieszkał Bóg – Chrystus, czyli w jednym bycie zostały połączone dwie natury i dwie osoby: boska i ludzka. Połączenie to miało charakter przypadkowy i polegało na tym, że Jezus miał tę samą wolę, co Chrystus. Tym samym nestorianizm odmówił Maryi tytułu Theotokos – Matka Boga i uznawał, że była ona jedynie matką Chrystusa – człowieka (Christotokos). Nestorianizm został potępiony i uznany za herezję na soborze powszechnym w Efezie w 431 r.
Monofizytyzm (gr. mone physis – „jedna natura”) to doktryna teologiczna głosząca, że boska natura Chrystusa wchłonęła Jego naturę ludzką w ten sposób, że miał On już tylko jedną naturę Boga-Człowieka. Tezy monofizyckie miały obalić tezy nestorianizmu, ale zostały odrzucone na Soborze Chalcedońskim (451 r.), który przyjął, że w Chrystusie są „dwie natury w jednej Osobie”, tj. natura boska i natura ludzka. Sam monofizytyzm został z kolei uznany za herezję.
Pelagianizm to chrześcijańska doktryna teologiczna, głosząca, że łaska Boża nie jest konieczna do zbawienia. Została zainicjowana w V w. przez mnicha z Brytanii, Pelagiusza (354-420). Kościół uznał ją za herezję i oficjalnie potępił najpierw na Synodzie w Kartaginie w 418 r., a potem na Soborze Efeskim w 431 r. Zdecydowanym przeciwnikiem pelagianizmu był św. Augustyn z Hippony.
Kształtowanie się doktryny chrześcijańskiej
Aby rozwiązać problem herezji i ustalić jedną obowiązującą doktrynę teologiczną, biskupi zaczęli gromadzić się na soborach powszechnych, na których wspólnie podejmowali decyzje w kwestiach wiary. W starożytności zwołano cztery sobory (są one uznawane nie tylko przez Kościół katolicki, ale również prawosławny i wspólnoty protestanckie):
Sobór w Nicei, 325 r. – została na nim potępiona nauka Ariusza. Kościół przyjął dogmat o współistotności (gr. homoousios) Ojca i Syna. Sformułowano również wyznanie wiary (tzw. symbol nicejski), które jednoznacznie określiło pochodzenie Syna od Ojca w Trójcy jako zrodzenie, a nie stworzenie (nie uczyniony). Ponadto ustalono sposób obliczana daty Wielkanocy, wyznaczając ją na pierwszą niedzielę po żydowskim święcie Paschy.
Sobór w Konstantynopolu, 381 r. – doszło na nim do potępienia macedonianizmu, czyli herezji duchoburstwa, której zwolennicy odrzucali prawdę o współistotności Ducha Św. z Ojcem i Synem (duchoburcy uznawali Ducha Świętego za istotę stworzoną, podobną do aniołów). Biskupi potwierdzili wówczas i rozszerzyli Nicejskie wyznanie wiary, dodając artykuł dotyczący bóstwa Ducha Świętego: Wierzymy w Ducha Świętego, Pana i Ożywiciela, który od Ojca pochodzi, który z Ojcem i Synem wspólnie odbiera uwielbienie i chwałę, który mówił przez proroków.
Sobór Efeski, 431 r. – potępił herezję Nestoriusza (nestorianizm), głosząc przy tym nierozerwalną jedność dwóch natur w osobie Jezusa Chrystusa. Przyjęto także dogmat „O Bożym Macierzyństwie Maryi”; Maryję obwołano Theotokos, czyli Matką Bożą.
Sobór Chalcedoński, 451 r. – doszło na nim do potępienia monofizytyzmu i przyjęto jako dogmat wiary naukę o istnieniu w jednej osobie Jezusa Chrystusa dwóch integralnych natur — boskiej i ludzkiej zaznaczając, że różnica natur nie znika przez ich zjednoczenie. W Chalcedonie potwierdzono również postanowienia soborów wcześniejszych, zawarte w nicejsko-konstantynopolitańskim wyznaniu wiary.
Również kanon Biblii (katolickiej), jaki znamy dziś, ukształtował się w V w., ale uroczyście zatwierdzony został dopiero na Soborze Trydenckim (1545-1563).