Gnostycyzm (gr. gnosis – wiedza) to dualistyczny prąd religijno-filozoficzny łączący elementy chrześcijaństwa, judaizmu, filozofii hellenistycznej i religii wschodnich. Przyjmował różne odmiany i postacie, nie jest to zatem jednolity system wierzeń. Największego rozkwitu doczekał się na przełomie II i III w na wschodzie cesarstwa rzymskiego, głównie w Syrii i Egipcie.
Zwolennicy gnostycyzmu twierdzili, że posiedli tajemną wiedzę o Bogu, ludzkości i całym świecie, o której to wiedzy reszta ludzkości, w tym przedstawiciele Kościoła, nie miała pojęcia. Uważali się zatem za jedynych, którzy w pełni zrozumieli nauki Chrystusa. Przy czym gnostycy poza Objawieniem Bożym, przyjmowali intuicję religijną, czyli oświecenie z góry, dzięki któremu człowiek stawał się wiedzącym, wtajemniczonym, a nie tylko wierzącym w Boga. Do przedstawicieli gnostycyzmu należeli m.in.: Szymon Mag, Bardezanes z Edessy, Marcjon z Synopy (marcjonici), Bazylides z Antiochii, Walentyn.
Gnostycka koncepcja świata była skrajni dualistyczna i pesymistyczna. Historię postrzegali jako walkę dobra ze złem. Tym dwóm przeciwstawnym i odwiecznym pierwiastkom odpowiadają też dwa królestwa – światłości (gr. pleroma) i ciemności (gr. kenoma). Gnostycy byli wrogami świata fizycznego, materii i ludzkiego ciała – uznawali je za z natury złe. Świat nie był bowiem według nich dziełem Najwyższego Boga, lecz złej istoty niższej, Demiurga, którego utożsamiano z Bogiem Starego Testamentu.
Do Królestwa Światłości człowiek powróci, tj. zbawi się, gdy wyzwoli u siebie elementy światłości (elementy duchowe tzw. iskry boskie) zamknięte w więzieniu materii. Z tego względu gnostycy odrzucali rzeczywiste wcielenie Chrystusa oraz dokonane przez Niego salus carnis (łac. „zbawienie ciała”). Chociażby Bazylides, jeden z działających w Aleksandrii gnostyków, głosił, że Chrystus wystąpił na ziemi w pozornym ciele, a na krzyżu umarł za niego Szymon Cyrenejczyk.
Polemiki z poglądami gnostyckimi podjął się m.in. Ireneusz z Lyonu (ok. 130 — ok. 200). Przez Kościół byli uznawani za heretyków. Źródłami doktryny gnostycyzmu są m.in. Księga wiary i mądrości (w języku koptyjskim) oraz papirusy odkryte w 1945 w Nag Hammadi, dawnym Ksenoboskion (Egipt) i Qumran (Palestyna). Gnostycy byli twórcami apokryfów chrześcijańskich m.in. Ewangelii Tomasza, Ewangelii Judasza, Ewangelii Filipa. Swoje wywody chętnie łączyli z osobami Apostołów.