Po upadku w V w. Cesarstwa Zachodniorzymskiego, większość nowych kierunków artystycznych powstała wówczas w Konstantynopolu – narodziny sztuki bizantyjskiej. W wieku VI Cesarstwo Bizantyjskie stanowiło najpoważniejszą siłę polityczną ówczesnego świata, w szczególności pod rządami cesarza Justyniana I Wielkiego w latach 527 – 565.
Liczni artyści oraz dzieła docierają z ośrodka na Wschodzie na Zachód, w szczególności do poszczególnych królestw barbarzyńskich. Ponowne podboje mające miejsce w tej epoce, przyczyniają się do rozpowszechnienia wzorów ze wschodniej stolicy.
Sztuka bizantyjska od swoich początków związana była z historią polityczną Cesarstwa Wschodniego. Na jej kształt największy wpływ miało – uznane przez cesarza Teodozjusza w roku 381 za religię państwową, chrześcijaństwo. Podobnie do innych sfer życia na wschodzie, sztuka również miała być podporządkowana władcy cesarza, której miała w pierwszej kolejności służyć.
Wyróżnia się trzy okresy związane ze sztuką bizantyjską, które odpowiadały wydarzeniom historycznym i panującym dynastiom:
• Okres wczesno bizantyjski – trwał od założenia Konstantynopola w roku 324, aż do końca ikonoklazmu w roku 843. Na ten okres przypada jedna z faz rozkwitu sztuki bizantyjskiej, mianowicie na czasy rządów cesarza Justyniana I Wielkiego w latach 526 – 565.
• Okres średniobizantyński – trwał od połowy IX w., do zdobycia Konstantynopola przez krzyżowców w roku 1204. Był to czas największego rozkwitu sztuki na wschodzie – za panowania dynastii macedońskiej (renesans macedoński), Komnenów i Angelosów, przypadający na lata 867 – 1204.
• Okres Późnobizantyjski – trwał od restauracji cesarstwa przez dynastie Paleologów, do zdobycia Konstantynopola przez Turków w roku 1453. Czasy rządów wyżej wymienionej dynastii określa się jako renesans Paleologów.
Sztuka bizantyjska – Malarstwo
W sztuce malarskiej zostały przyjęte stałe zasady, które tworzyły kanon sztuki na Wschodzie. Trwał on przez cały okres istnienia Bizancjum w niezmienionej formie. Boga Ojca, Jezusa Chrystusa, Matkę Boską oraz pozostałe święte osoby ukazywano frontalnie, w sposób majestatyczny, bądź też w bezruchu lub wykonujących dostojne gesty błogosławieństwa.
Dobór kolorów – purpury, złota oraz błękitu, miał na celu podkreślenia majestatycznego charakteru wizerunku oraz władzy, jaką święci posiadali nad wiernymi. Artyści w swoich pracach nie dążyli do indywidualizacji malowanych postaci, gdyż rozpoznać je można było w zasadzie jedynie po poszczególnych atrybutach. To sami wierni oglądając obrazy mieli za ich pośrednictwem czcić Stwórcę oraz święte osoby, przeżywać głęboko swoją wiarę.
Sztuka bizantyjska – Ikony
Najbardziej charakterystyczną formę twórczości malarskiej stanowiła ikona. Jest to typ obrazu przedstawiający osoby święte oraz sceny biblijne. Stanowi nieodzowny fragment liturgii oraz przedmiot kultu, jako odbicie boskiego praobrazu wspólny wiernym w ich życiu publicznym i prywatnym. Najstarsze zachowane zabytki pochodzą z VI wieku. Ikona w sztuce bizantyjskiej wywodzi się od portretowego malarstwa, z okresu późno antycznego.
Ikony lokowane były w kościołach prawosławnych na ścianach rozdzielających prezbiterium od nawy, składały się w większości przypadków z przedstawienia centralnego oraz z wystającego nad jego powierzchnię obramienia, na którym w tak zwanych ikonach z życiem umieszczano odsłony oparte na życiu prezentowanego w części środkowej świętego. Wszystkim przedstawieniom tego typu towarzyszył napis.
Cześć oddawana obrazom stała się przyczyną wielkiego i przy tym jedynego w historii średniowiecza konfliktu o stosunek wiary do sztuki. Od VIII do połowy IX w. trwał w Bizancjum okres obrazoburstwa. Spór przyjął gwałtowne rozmiary, ze względu na jego charakter – nie tylko religijny ale również polityczny. W drugiej połowie IX w. kult ikon został przywrócony. Sztuka bizantyjska rozkwitła ponownie. Jej kanon utrwalił się wówczas także w państwach, które przyjęły chrzest z Bizancjum – Bułgaria, Serbia oraz Ruś.
Sztuka bizantyjska – Rzeźba
W Cesarstwie Wschodnim nie rozwija się wolnostojąca rzeźba figuralna. Rzeźba bizantyjska przyjmowała swoistą odmianę. Stanowiła ona bowiem płaską, dwuwymiarową ornamentową formę. Przypominała zoomorficzne lub roślinne stylizowane kształty, o symbolicznej, mistycznej wymowie. Wykorzystywała także bogactwo zawiłej i bardzo pomysłowej linii abstrakcyjnej jak np. liczne odmiany plecionek. Rzeźba figuralna w Bizancjum należała do rzadkości, ze względu na kojarzenie jej z pogańskimi wpływami.