Sztuka średniowieczna rozwijała się w dwóch osobnych kierunkach – bizantyjskim oraz zachodnim. W okresie wczesnego średniowiecza Cesarstwo na Wschodzie przeważało nad Zachodem, nie tylko jako kontynuator starożytnego Cesarstwa Rzymskiego, główny ośrodek polityczny i gospodarczy, ale również w dziedzinie osiągnięć artystycznych.
Bizantyjska architektura sakralna z początku bazowała na formie starochrześcijańskiej bazyliki. Przykładem może być kościół w Rawennie S. Apollinare Nuovo, wzniesiony w roku 519.
Drugą formę – równie popularną do wyżej wymienionej, stanowiło założenia centrum oparte na zróżnicowanych planach, w tym m.in. koła, kwadratu, krzyża greckiego, regularnego ośmioboku oraz kryte kopułami wspartymi na pendentywach lub trompach. Przykładem takiej budowli jest kościół S. Vitale w Rawennie, wzniesiony w latach 532 – 547.
Już od czasów panowania cesarza Justyniana I Wielkiego w VI w., powstało w stolicy Bizancjum jedno z najwspanialszych dzieł bizantyjskiej architektury – Kościół Mądrości Bożej (Hagia Sophia), którego najważniejszym elementem jest ogromnych rozmiarów centralna kopuła. Wnętrze natomiast ozdobione jest mozaikami, ikonami malowanymi na deskach oraz barwnych tkaninach.
Nie wiele zachowało się informacji o organizacji wewnętrznej samych budowli kultowych przed VI wieku. Jednak budowle, które zachowały się – np. katedra w Porec w Chorwacji, świadczą o sporej strukturalizacji przestrzeni liturgicznej. Od początku VI w. charakterystyczna dla sztuki wschodniej staje się konstrukcja budowli na planie centralnym, zakończona licznymi kopułami.
Te wieloboczne budowle, jak np. Bazylika San Vitale w Rawennie, została zbudowana na grobach świętych bądź też miejscach, gdzie pochowano ich szczątki. Następnie budowle te były przystosowywane na potrzeby kultu.
Ośmiokątna część środkowa jest w wypadku tych świątyń nakryta jedną kopułą. Nawy boczne nad którymi górują empory (osobna kondygnacja o charakterze antresoli), są zakończone bocznymi przęsłami Chur, który poprzedza orientowano apsydę (półkolista, wieloboczna część bazyliki, kościoła, zwykle zawierająca ołtarz główny).
Na takim założeniu została zbudowana wcześniej wspomniana Hagia Sophia w Konstantynopolu. W efekcie pełnienia funkcji katedry, struktura kolista została wpisana w plan bazyliki. Z takiego rodzaju formuły powstawały w późniejszych okresach kościoły z kilkoma kopułami, np. kościół Świętego Marka w Wenecji.
Najbardziej charakterystyczny plan kościoła bizantyńskiego pojawił się dopiero po okresie ikonoklazmu. Stanowiły go budowle na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat z 5 kopułami i trzema absydami przylegającymi do trójdzielnej części wschodniej.
Najprawdopodobniej wykorzystanie go w stolicy spowodowało jego późniejsze rozpowszechnienie. Do pierwszych tego typu realizacji należały Nea Ecclesia oraz kościół Konstantyna Lipsa, który wzniesiono w stolicy Cesarstwa Bizantyjskiego. Następnie w kolejnych okresach typ ten nie podlegał większym przemianom.