Biografia
Witold Gombrowicz urodził się 4 sierpnia 1904 roku we wsi Małoszyce pod Opatowem. Ukończył prawo w Uniwersytecie Warszawskim, studiował także Institut des Hautes Etudes Internationales w Paryżu. Po powrocie do Polski rozpoczął pracę aplikanta sądowego.
W 1933 roku ukazał się zbiór opowiadań „Pamiętnik okresu dojrzewania” będący jego debiutem literackim. W tym okresie Gombrowicz utrzymywał liczne kontakty ze środowiskiem literackim, związał się również „Skamandrem” i „Czasem”. W 1939 udał się do Argentyny, gdzie postanowił pozostać z powodu trwającej w Europie wojny. Po uznaniu go za niezdolnego do służby wojskowej rozpoczął pisywać anonimowo do gazet. Pracował jako urzędnik w Banco Polaco, jednocześnie nawiązując kontakty z artystami argentyńskimi.
 |
| Witold Gombrowicz, fot. Bohdan Paczkowski |
W 1951 roku rozpoczął współpracę z Instytutem Literackim w Paryżu, co zaowocowało publikacjami jego utworów w „Kulturze”. Później udzielał prywatnych wykładów z filozofii W tym czasie również otrzymał stypendium radia Wolna Europa. Od 1958 roku utwory Gombrowicza nie były drukowane w Polsce. Z rzadka tylko ówczesna władza zezwalała na wystawianie jego sztuk. Na początku lat 60-tych przez rok mieszkał w Berlinie Zachodnim, dokąd udał się na zaproszenie Fundacji Forda. Z Berlina wyjechał na trzy miesiące do Paryża, gdzie poznał swoją późniejszą żonę – Marię Ritę Labrosse. W 1966 roku przeprowadził się do Vence położonego nieopodal Nicei, tam też zmarł w roku 25 lipca 1969.
Gombrowicz był wielokrotnie nagradzany za swoją twórczość. Był także nominowany do Literackiej Nagrody Nobla. Jego utwory doczekały się licznych przekładów na języki obce.
Charakterystyka twórczości
Dwudziestolecie międzywojenne
Witold Gombrowicz debiutował w okresie dwudziestolecia zbiorem opowiadań pt. „Pamiętnik z okresu dojrzewania” (1933). Już w tej pierwszej książce zarysował się podstawowy problem twórczości pisarza, a mianowicie zagadnienie Formy i jej związku z ludzkim procesem dojrzewania. Ponadto pojawił się tu charakterystyczny dla Gombrowicza typ bohatera-outsidera (określenie Jerzego Kwiatkowskiego), który jako osoba o niecodziennym temperamencie i skłonności do łamania obowiązujących konwenansów obnaża skostnienie społecznych schematów.
Problematyka ta została rozbudowana następnie w powieści „Ferdydurke” (1937), która w iście komicznym sztafażu zaprezentowała Gombrowiczowską filozofię Formy. Autor demaskował tu niejako jej wszystkie odmiany: społeczną, obyczajową, etyczną, a także literacką. Jednocześnie w satyryczny sposób przedstawił Gombrowicz polskie społeczeństwo, a obiektem jego szczególnej krytyki stała się szkoła, nowoczesna klasa średnia i anachroniczne ziemiaństwo.
Autor stworzył własny oryginalny język oddający interesujące go zagadnienia („pupa”, „gęba”, „łydka” itp.). W 1939 roku pojawiła się kolejna książka „Opętani”, która była mroczną powieścią z wątkami sensacyjnymi oscylującą wokół erotyki i zbrodni. W międzywojniu Gombrowicz napisał również ważny dramat „Iwona, księżniczka Burgunda”, w którym na pierwszy plan wysuwa się psychologiczna interpretacja Formy. Autor po raz kolejny objawił tu swoje mroczne oblicze zafascynowane wszystkim, co w ludzkiej psychice wstydliwe i skrywane.
Twórczość powojenna
W 1939 roku Gombrowicz wyemigrował do Argentyny, gdzie w 1947 roku wydał polskie tłumaczenie „Ferdydurke”. Po nawiązaniu kontaktu z Jerzym Giedroyciem od 1953 roku zaczął publikować swój słynny „Dziennik” (nakładem paryskiej Biblioteki Kultury). W Argentynie powstały też powieść „Trans-Atlantyk” i dramat „Ślub” wydane wspólnie przez Giedroycia w 1953 roku.
W „Trans-Atlantyku” Gombrowicz odniósł się do kwestii patriotyzmu, tworząc słynną opozycję Ojczyzny i Synczyzny. Ta pierwsza jawi się w ujęciu autora jako więzienie, w którym wszyscy nawzajem są strażnikami, mimo że każdy marzy o ucieczce. Prawdziwie istotne działanie na rzecz kraju polega więc, zdaniem autora, paradoksalnie na uwolnieniu się od polskości i nabraniu do niej należytego dystansu. Powieść ta operowała polemiczną stylizacją przede wszystkim na „Pana Tadeusza” Mickiewicza, ale również pojawiło się tu mnóstwo innych odniesień np. do pamiętnikarstwa Paska, gawędy szlacheckiej czy prozy Sienkiewicza.
„Ślub” z kolei to wielki wykład Gombrowiczowskiej filozofii Formy jako „międzyludzkiego Kościoła”. Jednocześnie był to dramat awangardowy wpisujący się w najwybitniejsze osiągnięcia ówczesnej dramaturgii. Mamy tu do czynienia z zerwaniem z tradycyjną logiką akcji umotywowanym snem głównego bohatera Henryka. Wydarzenia wydają się układać w absurdalną całość międzyludzkich gier, których celem jest zdobycie absolutnej władzy. „Ślub” można zatem również odczytywać jako analizę Formy totalitaryzmu.
W 1960 roku została wydana powieść „Pornografia” analizująca ukryte związki pomiędzy erotyką i okrucieństwem. W 1965 roku zaś pojawił się „Kosmos”, najbardziej mroczna powieść Gombrowicza zadająca fundamentalne pytania o pochodzenie i istotę zła. Rok później wydano ostatni dramat pisarza „Operetka” o podobnej do „Ślubu” luźnej kompozycji muzycznej („operetkowej”).