Czesław Miłosz (1911-2004) – jeden z największych polskich poetów w historii, prozaik, eseista, tłumacz, historyk literatury. Pochodził z litewskiej rodziny szlacheckiej, dorastał nad rzeką Nieważą, w majątku rodzinnym w Szetejniach.
 |
| Czesław Miłosz - Miami Bookfair International (1986)/ fot. MDCarchives |
Przeżycia i doświadczenia z dzieciństwa miały ogromny wpływ na całą twórczość Miłosza. Często wracał do okresu spokojnego życia w zakątku dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Już przed wojną dał się poznać jako obiecujący twórca – razem z innymi poetami współtworzył wileńską grupę „Żagary”. Wówczas w jego poezji dominowały nastroje katastroficzne.
Miłosz debiutował w 1933 roku „Poematem o czasie zastygłym”. Przed wojną udało mu się wydać jeszcze jeden tomik zatytułowany „Trzy zimy” (1936 r.).
W czasie wojny pracował jako woźny w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, a po 1945 r. jako przedstawiciel PRL w ambasadach polskich w Stanach Zjednoczonych i we Francji. W tym czasie jego światopogląd ewoluował (zwłaszcza pod wpływem bezpośredniego doświadczenia komunizmu w Polsce) na tyle, że w 1951 roku zwrócił się z prośbą do rządu francuskiego o udzielenie mu azylu politycznego. Schronił się w Maisons-Laffitte pod Paryżem, gdzie działał polski Instytut Literacki pod kierownictwem Jerzego Giedroycia. W kraju władze komunistyczne uznały go za zdrajcę i wprowadziły zapis cenzorski na jego książki. Żadne dzieło Miłosza aż do roku 1980 nie mogło być oficjalnie wydane, nie wolno było nawet wspominać jego nazwiska w prasie.
Nie można też powiedzieć, że poeta został życzliwie przyjęty przez polską emigrację. Zarzucano Jerzemu Giedroyciowi, że chroni komunistę. Z biegiem lat to nastawienie się zmieniało. Aż do roku 1980 Miłosz wydawał praktycznie wszystkie swoje dzieła w paryskiej „Kulturze” Giedroycia. Stopniowo zaczął nawiązywać kontakt z amerykańskimi uniwersytetami i w końcu rozpoczął wykłady z literatur słowiańskich w Berkley i na Harvardzie. Zajmował się nie tylko własną twórczością, ale również wielokrotnie przekładał innych poetów oraz fragmenty Biblii.
Stosunek władz komunistycznych do Miłosza zmienił się po tym, jak przyznano poecie literacką Nagrodę Nobla w 1980 r. Zezwolono wówczas na wydanie jego dzieł, chociaż poddano je częściowej cenzurze. Poeta wrócił do Polski dopiero w 1993 roku i zamieszkał w Krakowie.
Czesław Miłosz zmarł w roku 2004 i został pochowany na krakowskiej Skałce – Panteonie wielkich Polaków – obok, między innymi, Adama Asnyka, Stanisława Wyspiańskiego, Jacka Malczewskiego.
Czesław Miłosz - twórczość
Twórczość Czesława Miłosza jest bogata pod względem form i tematów. Artysta zasłynął przede wszystkim jako poeta, ale w jego dorobku ważne miejsce zajmują także powieści, eseje, dzieła krytyczno-literackie i przekłady z języków obcych.
Tematyka utworów Miłosza koncertuje się wokół zagadnień moralnych. Poeta stara się określić kondycję współczesnego człowieka, jego stosunek do historii, tradycji, kultury. Z poezji noblisty płynie przesłanie o moralnej odpowiedzialności jednostki za kształt epoki. Dostrzegając we współczesnym świecie upadek wartości, relatywizm pojęć, sprofanowanie strefy sacrum. Miłosz nawołuje do ocalania człowieczeństwa. Sprzeciwia się totalitarnemu zniewoleniu jednostek, fanatyzmowi i nietolerancji.
We wczesnej fazie twórczości (jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego) poezja Miłosza bliska była katastroficznym nastrojom. Wydane wówczas tomy („Poemat o czasie zastygłym” i „Trzy zimy”) zawierają utwory o charakterze wizyjnym, zapowiadające nadciągającą zagładę. Dominuje metaforyka ognia, popiołów, częstym zabiegiem jest kontrast między arkadią a apokalipsą. Wiersze są rytmiczne i ekspresyjne.
Powojenna twórczość Miłosza to próba ocalenia (znamienny tytuł tomu „Ocalenie”) humanistycznych wartości, które wydają się bezpowrotnie utracone. Rolą poezji staje się wyznaczanie drogi moralnej, zapisywanie prawdy („poeta pamięta”), dawanie świadectwa i walka ze zniewoleniem umysłów. Tematyka wojenna służy ukazaniu prawd ogólnych, uniwersalnych. Poszczególne epizody mają być przestrogą, nauką lub ostrzeżeniem („W Warszawie”, „Miasto”, „Przedmieście”, „Biedny chrześcijanin patrzy na getto”, najbardziej znane „Campo di Fiori”). Poezja staje się bardziej wyważona, intelektualna, refleksyjna.
Kolejne tomy („Światło dzienne”, „Traktat moralny”, „Który skrzywdziłeś człowieka prostego”) coraz wyraźniej ciążą w kierunku tematyki filozoficznej i etycznej, ich ton niejednokrotnie jest gniewny. Poeta wyraźnie wyraża swój sprzeciw wobec totalitarnych rządów, demaskuje mechanizmy ich działania i „zniewalania umysłów”.
Poeta pozostaje wierny antycznej zasadzie mimesis. Jego język jest precyzyjny i oszczędny. W opisie zwraca uwagę na detale. Twórczość Miłosza ma charakter intelektualny i intertekstualny. Można w niej odnaleźć szereg nawiązań do kultury i tradycji europejskiej. Poeta nieustannie czerpie inspirację z Biblii, traktując ją jako źródło motywów, moralny przewodnik, a czasem punkt wyjścia do polemiki.
Często stosowanym zabiegiem artystycznym jest u niego ironia:
(…) Ironia artystyczna tak, jak ją rozumiem, polega przede wszystkim na zdolności autora do przybierania skóry różnych ludzi i kiedy pisze w pierwszej osobie, to przemawia tak, jakby przemawiał nie on sam, ale osoba przez niego stworzona. Istotny sens utworu zawiera się wtedy w sferze stosunku autora do postaci (…) („List półprywatny do poezji”).
Spośród wielu esejów największe znacznie ma „Zniewolony umysł”, będący próbą zdemaskowania mechanizmów komunistycznej propagandy i ujęcia procesów adaptacji pisarzy do komunistycznej rzeczywistości. W dorobku poety znajdują się także: „Rodzinna Europa”, „Ziemia Ulro”, „Ogród nauk”.
Jako autor powieści zasłynął Miłosz „Doliną Issy” – opowieścią o dorastaniu na Kresach z wątkami autobiograficznymi. Jest też autorem „Zdobycia władzy”.
Najważniejsze utwory Czesława Miłosza i ich opracowania
- Walc
- Dar
- Zaklęcie
- Tak mało
- Biedny chrześcijanin patrzy na getto
- Roki
- Obłoki