Nazizm - geneza
W latach 1866-1871 miało miejsce zjednoczenie Niemiec, które zakończyło się proklamacją II Rzeszy. Cesarzem nowego państwa został Wilhelm I Hohenzollern i poświęcił wiele sił na rozbudowę jego armii, głównie floty.
Wśród mieszkańców kraju coraz większe uznanie zdobywały poglądy nacjonalistyczne. Umocniło to pozycję tzw. volkizmu – ideologii istniejącej już od ostatnich lat XVIII stulecia. Była ona bardzo blisko powiązana z protestancką wiarą w predestynację, czyli przeznaczenie. Głosiła, iż cechy narodu kształtują się u początków jego powstania (są bardzo mocno powiązane z krajobrazem i środowiskiem) i pozostają niezmienne. Przykładem wniosków wyciąganych na tej podstawie mogą być cechy przypisywane Żydom, których, jako że byli narodem ukształtowanym przez pustynie arabskie, uznawano za płytkich, jałowych i pozbawionych sił życiowych. Zupełnym przeciwieństwem, rzecz jasna, byli Niemcy – silni, przywiązani do swojej ziemi ludzie światła (Lichtmenschen).
Rok 1918 – klęska Cesarstwa Niemieckiego w I wojnie światowej – doprowadził do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych. Postanowienia traktatu wersalskiego przyniosły uczucie upokorzenia i przeświadczenie o politycznym wymiarze porażki (jej przyczyn dopatrywano się w zdradzie socjaldemokratów – rewolucja w 1918 r.). Wszystko to zaowocowało coraz poważniejszym traktowaniem volkizmu, który powoli stawał się ideologią narodową.
 |
| Benito Mussolini i Adolf Hitler (1937) |
Wielką rolę w kształtowaniu się nazizmu odegrał Adolf Hitler. Kiedy w 1923 r. trafił do więzienia po nieudanym puczu monachijskim, nic nie zapowiadało, że wkrótce stanie na czele całego państwa. W czasie pięcioletniej niewoli napisał „Mein Kampf” – dzieło, które zawierało wykładnię jego antysemickiej i narodowo-socjalistycznej ideologii. Wielki kryzys z lat 1929-1933 przyniósł zwiększenie się liczby zwolenników Hitlera. Ludzie masowo tracili pracę i pozostawali bez środków do życia, nie dziwi więc fakt, iż zwracano się w stronę poglądów wymierzonych przeciw systemowi, a w dodatku głoszących wyższość narodu niemieckiego.
Hitler został kanclerzem Rzeszy 30 stycznia 1933 r., rozpoczynając swoje rządy od znacznych wzmocnień militarnych oraz prowadząc tzw. „pokojowe podboje”, np. anschluss Austrii i zajęcie Kraju Sudeckiego. Z kolei już w 1935 r. wprowadził ustawy norymberskie, które wyraźnie wymierzone były w Żydów i stanowiły podwaliny kolejnych rasistowskich działań.
Nazizm - założenia
Nazizm jest ideologią bardzo trudną do umieszczenia na tradycyjnej mapie politycznej, uwzględniającej podział na prawicę i lewicę. Doktryna ta korzystała zarówno z poglądów jednej, jak i drugiej strony, jednak obecnie najbardziej akcentuje się znaczenie ówczesnej gospodarki niemieckiej, która prowadzona była w myśl zasad socjalistycznych.
Nazizm przede wszystkim odrzucał demokrację i wprowadzał totalitarny kult jednostki. Odwoływał się do włoskiego faszyzmu – władzę ludu Hitler traktował jako charakterystyczną dla Żydów. Ustrój ówczesnych Niemiec (III Rzeszy) był jednopartyjny, a nad wymianą treści skutecznie czuwała cenzura. Na czele państwa stał Führer (Wódz), który przewodził armii oraz rządowi.
Adolf Hitler głosił przekonanie o wyższości narodu niemieckiego względem innych nacji. W bardzo krótkim okresie po dojściu do władzy wprowadził ustawy norymberskie, zakazujące Niemcom „mieszania się” z przedstawicielami innych ras. Sama czystość rasy nie była jednak jedynym celem nazistów. Pragnęli oni także umacniać ją, eliminując ludzi chorych bądź słabych. Czyniono to poprzez uśmiercanie ich i pozbawianie możliwości posiadania potomstwa.
Zamiarem nazistów było utworzenie „przestrzeni życiowej na Wschodzie” (Lebensraum im Osten). Plan ten zakładał podporządkowanie zamieszkujących te ziemie Słowian Niemcom. Ludzi żyjących we wschodniej Europie zwolennicy tej ideologii uważali za najniższą warstwę ludności aryjskiej, zupełnie niezdolną do decydowania o sobie i samostanowienia. Z tego względu ich przeznaczeniem miało być służenie rasie panów – aryjskim Niemcom.
Rasizm i totalitaryzm w hitleryzmie przejawiały się także w ścisłym porządkowaniu sobie ówczesnego życia kulturalnego. Skutecznie eliminowano wszelkie przejawy działalności artystycznej, jakie podejmowane były przez przedstawicieli innych narodów lub docierały do Niemiec zza granicy. Za najważniejsze uznawano wartości przenoszone przez rodzimą sztukę – kult rodziny, przywiązanie do ziemi itd.
 |
| Hitler przemawia w Reichstagu (1941)/ Bundesarchiv, Bild 183-1987-0703-507/ unbekannt/ CC-BY-SA 3.0 |
Gospodarka nazistowskich Niemiec do dzisiaj sprawia wiele problemów analizującym ją badaczom. Najbardziej uwidaczniają się w niej tendencje socjalistyczne: sterowanie przez państwo, nacjonalizacja prywatnych przedsiębiorstw (lecz nie tak skrajna jak w wypadku komunizmu – właścicieli pozostawiano na stanowiskach, czyniąc ich swego rodzaju „kierownikami”), zawłaszczanie majątków należących do reprezentantów innych narodów. Z drugiej strony, wielu badaczy zwraca uwagę na fakt, iż w nazistowskich Niemczech znacznie wzrosły zyski warstwy posiadającej, akcentując kartelizację (tworzenie uprzywilejowanych grup pragnących zmonopolizować swoją sferę działania) ówczesnej gospodarki, co charakterystyczne jest z kolei dla systemu kapitalistycznego.
Skutki nazizmu
Nazizm okazał się ideologią, która przyczyniła się do bardzo silnego wzrostu znaczenia III Rzeszy. Przede wszystkim widoczne było to w potędze militarnej Niemiec. Następował także ich dynamiczny rozwój gospodarczy, chociaż z drugiej strony znacznie zwiększało się zadłużenie. Wkrótce okazało się ono tak wielkie, iż tylko kolejne podboje mogły poprawić sytuację finansową.
Wojna wywołana przez nazistów powszechnie uznawana jest za największy kataklizm w dziejach ludzkości. Przyniosła ona nie tylko olbrzymie straty w ludności (szacunkowo mówi się o 72 milionach zabitych), ale doprowadziła również do wielu kryzysów gospodarczych, kulturowych, finansowych – odbiła się dosłownie na każdej dziedzinie ludzkiego życia.
Pamiętać należy także, iż położyła się ona cieniem na życiu kolejnych pokoleń, ostatecznie udowadniając, że człowiek zdolny jest do największego bestialstwa oraz kwestionując porządek budowanego przez setki i tysiące lat świata.