Mianem okresu literatury II wojny światowej określa się w Polsce czas, kiedy na życie artystyczne cieniem kładły się okupacja niemiecka i sowiecka. Agresorzy czynili wielkie wysiłki, by sparaliżować polską twórczość (była ona nośnikiem wartości niezwykle ważnych dla całego narodu). Silne represje dosięgły środowisk artystycznych, co przejawiało się w rozpraszaniu grup (deportacje, przesiedlenia) oraz eliminowaniu ludzi reprezentujących ówczesną inteligencję (egzekucje, zsyłki do obozów). Działania najeźdźców dosięgły także edukacji, którą skutecznie uniemożliwiano (odpowiedzią na to były tzw. tajne komplety) oraz wydawnictw – legalne publikowanie dzieł literackich było niemożliwe.
Jeśli chodzi o samych twórców, część z nich padła ofiarami wojny, niektórzy byli represjonowania, a inni opuścili kraj, zatrzymując się albo w innych krajach (głównie zachód Europy), albo przystępując do organizowanych przez Polaków oddziałów militarnych.
Najważniejszym pokoleniem literackim działającym w Polsce w czasie II wojny światowej byli tzw. Kolumbowie (często określani także mianem pokolenia straconego czy pokolenia Apokalipsy spełnionej). Ludzie ci przyszli na świat w wolnej Rzeczypospolitej (ok. 1920 r.), a na okres ich dojrzałości przypadła kolejna zawierucha wojenna.
Za najważniejszych przedstawicieli tej generacji uważa się dzisiaj: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Tadeusza Gajcego, Tadeusza Borowskiego, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Romana Bratnego (to od jego powieści – „Kolumbowie. Rocznik 20.” – pochodzi nazwa pokolenia), Teresę Bogusławską oraz twórców debiutujących kilka lat po zakończeniu wojny (wg kryterium działalności twórczej zaliczani oni są do innych pokoleń) – Zbigniewa Herberta (1956), Stanisława Lema (debiutował opowiadaniami o tematyce fantastycznej w okresie 1946-1948), Tadeusza Różewicza (chociaż publikował już w czasie wojny, za jego właściwy debiut uznaje się tom „Niepokój” z 1947 r.), Jerzego Ficowskiego (1948).
Wojenna twórczość pokolenia Kolumbów przesiąknięta była motywami katastroficznymi. Dojmująca wizja nadchodzącej apokalipsy ogarniał cały świat strachem, niwelując dotychczasowe wartości. Twórcy starali się jednak poszukiwać punktów oparcia, kreując na morzu chaosu wysepki spokoju i porządku. Wszechobecne zagrożenie kontrastowało z wypatrywaniem radości, przedstawianiem tego, co było w stanie choć na chwilę odsunąć niepewność i strach.
Przykładem takiej twórczości może być poezja Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, w której onirycznym i pełnym symboli świecie wojna wciąż ścierała się z wizją spokoju, stabilizacji i miłości. Jan Bugaj (pseudonim Baczyńskiego) podejmował w swojej twórczości różnorodne tematy – dawał wyraz lękom i obawom swego pokolenia, ukazywał okrucieństwo i niesprawiedliwość wojny, malował również pełne nadziei i radości obrazy. Podobne motywy pojawiały się w dziełach Tadeusza Gajcego – poety wyraźnie nawiązującego swoją twórczością do Drugiej Awangardy, tworząc katastroficzne i niezwykle ekspresyjne wizje.
W poezji czasów wojennych bardzo ważne miejsce zajmowały także utwory, które można określić mianem okolicznościowych. Powstawały one w obozach koncentracyjnych, w trakcie walk (np. powstanie warszawskie) lub też jako forma reakcji na działania okupantów. Poezja obozowa przybierała różne formy i podejmowała rozmaitą tematykę. Utwory Konstantego Ćwierka zawierały wiele motywów patriotycznych; dzieła Grażyny Chrostowskiej ukazywały olbrzymią tęsknotę za światem znajdującym się poza murami; wiersze Tadeusza Borowskiego nasycone były wizjami katastroficznymi, lecz podejmowały także próbę poszukiwania fundamentalnych wartości (była nią miłość opiewana w erotykach).
Znaczącą pozycję zajmowały także ówczesne piosenki. Tworzono je, by pokrzepić serca rodaków, zachęcić ich do walki i podtrzymać wiarę w lepsze jutro (np. „Pałacyk Michla”, „Marsz Mokotowa”).
Miejscem powstawania utworów tego typu była także ulica. Wówczas cechowały się one ludycznością, często wyśmiewały okupantów (śmiech był tu buntem, reakcją na okrutną rzeczywistość). Spośród najważniejszych tekstów śpiewanych na ulicach w czasie II wojny światowej można wymienić: „Siekiera, motyka…”, „Wróg napadł na Polskę…”, „Warszawo ma, o Warszawo ma”. Zazwyczaj odzwierciedlały one powszechne emocje, pojawiały się w nich strach i zwątpienie, lecz najpowszechniejszymi były właśnie te, które wyszydzały okupantów.
Twórczość poetycka okresu II wojny światowej wiązała się także z powstaniem warszawskim. Autorami najbardziej rozpoznawalnych tekstów powstałych właśnie w tym czasie (jako reakcja, odpowiedź itd.) byli: Zbigniew Jasiński, Józef Szczepański, Józefa Radzymińska, Mieczysław Ubysz oraz twórcy o ugruntowanej pozycji, m.in. Baczyński i Gajcy. Ich wiersze były nie tylko wstrząsającą relacją z walk (np. „Żądamy amunicji” Jasińskiego), ale opiewały także bohaterstwo walczących (m.in. Szczepański – „Parasola piosenka szturmowa”) i podtrzymywały na duchu.
Proza w czasie II wojny światowej, podobnie jak poezja, stanowiła przede wszystkim reakcję na wszechobecne okrucieństwo. Poszczególne dzieła będące zapisem mających miejsce zbrodni, powstawały już w czasie walk, lecz ich publikacja możliwa była dopiero po kapitulacji III Rzeszy. Na pierwsze miejsce wysuwają się tutaj utwory reprezentujące tzw. literaturę obozową (lagrową) i łagrową. Obraz okrutnej rzeczywistości niemieckich obozów koncentracyjnych w swoich opowiadaniach przedstawił Tadeusz Borowski. Z kolei realia pobytu w radzieckich łagrach ukazał Gustaw Herling-Grudziński („Inny świat”).
Po zakończeniu II wojny światowej szczególne znaczenie zyskały utwory prozatorskie reprezentujące tzw. literaturę faktu. Niezwykle oszczędne w środkach wyrazu i ascetyczne w warstwie emocjonalnej, miały za zadanie z iście reporterską dbałością o fakty ukazać największe wynaturzenia okresu spełnionej apokalipsy. Za najważniejsze przykłady tego typu dzieł uważa się „Medaliony” Zofii Nałkowskiej (1946) oraz „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall (książka ukazała się dopiero w 1977 r., lecz ze względu na tematykę [wywiad z Markiem Edelmanem – uczestnikiem powstania w warszawskim getcie] zaliczana jest właśnie do wojennej literatury faktu).
Okrutna rzeczywistość wojny stała się również impulsem do zapisywania życia codziennego. Szczególnym kunsztem w tej materii wykazał się Miron Białoszewski, którego „Pamiętnik z powstania warszawskiego” (1967) do dzisiaj jest jednym z najbardziej cenionych materiałów źródłowych, cechującym się także wielkimi walorami artystycznymi.
W czasie walk konspiracyjnie ukazywały się dzieła pokazujące bohaterstwo polskich żołnierzy. Wspaniałą postawę lotników walczących w bitwie o Anglię ukazał Arkady Fiedler w „Dywizjonie 303”, który napisany został w 1940 r., a wkrótce opublikowano go w okupowanej Warszawie. Wielką odwagę polskiego harcerstwa i żołnierzy AK przedstawił w „Kamieniach na szaniec” Aleksander Kamiński (1943). Jego powieść przedstawiająca historie autentycznych postaci szybko zyskała olbrzymią popularność, stając się inspiracją dla wielu.
Twórcy polscy na emigracji
W obliczu II wojny światowej ojczyznę opuściło wielu twórców, którzy mieli świadomość zbliżającego się zagrożenia. Poza granicami Polski działali m.in.: Kazimierz Wierzyński, Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Witold Gombrowicz, Teodor Parnicki, Stanisław Vincenz oraz wspomniany wcześniej Arkady Fiedler.
Ich dzieła podejmowały różnorodną tematykę, najczęściej nawiązywały do dramatycznej sytuacji, w jakiej znalazła się ojczyzna. Szczególnie mocno uwidacznia się to w poezji emigracyjnej, w wierszach autorstwa np. Lechonia, Wierzyńskiego, Słonimskiego i Jasnorzewskiej.