Powstanie warszawskie trwało w okresie od 1 sierpnia 1944 r. do 3 października 1944 r. Na barykadach okupowanej stolicy znaleźli się ludzie reprezentujący rozmaite kręgi. Byli wśród nich doświadczeni żołnierze, ludzie młodzi, siłą wyrwani przez wojnę ze swojego dotychczasowego życia, przedstawiciele różnorodnych zawodów i profesji. Nie brakowało też ludzi obdarzonych talentem literackim.
Okolicznościowa poezja i tworzone na potrzeby chwili piosenki (także pieśni) od zawsze towarzyszyły żołnierzom. Już w starożytnej Grecji (VII w. p.n.e.) do boju zagrzewały utwory Tyrtajosa – poety pochodzącego ze Sparty lub Miletu. Jednak twórczość okresu powstania warszawskiego była znacznie bardziej zróżnicowana: obok dzieł głoszących konieczność heroicznej obrony ojczyzny powstawały także teksty niezwykle nastrojowe, pełne bólu i tęsknoty za czasem pokoju, czasem normalności. Nie brakowało również utworów mających za zadanie ośmieszyć Niemców.
 |
| Józef Szczepański |
Wśród twórców, których dzieła powstawały w okresie powstania warszawskiego, można wyróżnić zarówno tych o ugruntowanej pozycji literackiej, jak i osoby zupełnie anonimowe i nieznane. Niekiedy napisane w tym czasie dzieła (często niepodpisane) stanowią jedyną pamiątkę po ludziach gotowych oddać życie w obronie ojczyzny. Poezja powstania warszawskiego do dzisiaj fascynuje i stanowi niezwykle ciekawy obiekt badań literaturoznawców.
Spośród twórców najbardziej rozpoznawalnych warto wymienić: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Tadeusza Gajcego, Leona Zdzisława Stroińskiego oraz Józefa Szczepańskiego.
Pierwszy z nich (znany także jako „Jan Bugaj”) przyszedł na świat 21 stycznia 1921 r. i był synem Stanisława Baczyńskiego – pisarza i krytyka literackiego oraz Stefanii z domu Zieleńczyk, nauczycielki. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej udało mu się zdać maturę. Wkrótce nadeszła pora, by stanąć w obronie ojczyzny. Baczyński zginął 4 sierpnia 1944 r. w czasie walk w Pałacu Blanka (najpewniej trafiony przez snajpera). Jego twórczość na stałe zagościła kanonie polskiej poezji (nie tylko wojennej).
Dominantą w wierszach Baczyńskiego była wojna – objawiająca się wszechobecnym zagrożeniem, wizjami na poły onirycznymi, na poły katastroficznymi. W kontekście tego okrutnego wydarzenia poeta snuł refleksje nad dojrzewaniem, miłością, doskonaleniem wrażliwości i umiejętności odczuwania. Często roztaczał także wyidealizowane obrazy, które miały pomóc w ucieczce od okrutnej rzeczywistości.
Tadeusz Gajcy („Karol Topornicki”) urodził się 8 lutego 1922 r. w Warszawie. Po zdaniu matury zaczął uczęszczać na podziemne studia polonistyczne. Tam rozwijał swój talent i zajmował się redagowaniem pisma „Sztuka i Naród”. W jego twórczości pojawiały się apokaliptyczne wizje zagłady, utwory pokazujące okrucieństwa wojny w sposób groteskowy oraz wiersze świadczące o pogodzeniu się z losem i przekonaniu o wielkim znaczeniu ofiary generacji Gajcego. Sam poeta zginął 16 sierpnia 1944 r.
Leon Zdzisław Stroiński („Marek Chmura”) przyszedł na świat 29 listopada 1921 r. w Warszawie. Maturę zdał w 1939 r., a więc na krótko przed wybuchem wojny. Podobnie jak Gajcy, także i on należał do grupy współtworzącej „Sztukę i Naród”. Zginął 16 sierpnia 1944 r. – w tej samej kamienicy, w której poległ Karol Topornicki. W swojej twórczości początkowo nawiązywał do romantyzmu (juwenilia), a z czasem zwrócił się w stronę utworów wizyjnych, nacechowanych ideą mesjanizmu.
 |
| Krzysztof Kamil Baczyński |
Józef Szczepański („Ziutek”) urodził się 30 listopada 1922 r. w Łęczycy. Od 1935 r. był uczniem Gimnazjum im. Władysława IV Wazy w Warszawie. W czasie wybuchu II wojny światowej jego rodzina przeniosła się na Wołyń, później do Krakowa, Dębicy, Przeworska i Rzeszowa. W 1943 r. Józef Szczepański postanowił powrócić do stolicy i stanąć do walki z Niemcami. Dołączył do batalionu „Parasol”. Walczył w powstaniu warszawskim, będąc dowódcą drużyny. W dniu 10 września zmarł z powodu odniesionych ran. Jego wiersze nie były drukowane w czasie powstania, toteż dzisiaj występują w nieco odmiennych wersjach. Przypisuje mu się autorstwo dwóch najbardziej znanych piosenek tego okresu: „Pałacyk Michla” oraz „Chłopcy silni jak stal”. Był on również najprawdopodobniej autorem utworu „Czerwona zaraza” („Czekamy na ciebie...”).
Wśród innych twórców poezji okresu powstania warszawskiego wymienić można m.in:. Stanisława Marczaka – „Dziennikarz” (np. „Do powstańca”), Zbigniewa Jasińskiego – „Rudy” (np. „Sumienie świata”) oraz Edwarda Eugeniusza Chudzyńskiego – „Edward” (np. „Słowa pożegnania”).
Poezja powstania warszawskiego niewątpliwie jest szczególnym zjawiskiem w polskiej literaturze. W obliczu narastającego zagrożenia powstawały wówczas utwory wyjątkowe i cechujące się wielkimi walorami artystycznymi. Wspomniana wcześniej poezja Baczyńskiego lub Gajcego (cieszyli się ugruntowaną pozycją już przed wybuchem powstania) przeplatała się z utworami takimi jak „Dziś idę walczyć - Mamo!...” Józefa Andrzeja Szczepańskiego:
Dziś idę walczyć - Mamo, / Może nie wrócę więcej,/ Może mi przyjdzie polec tak samo,/ Jak tyle, tyle tysięcy/ Dziś idę walczyć - Mamo kochana,/ Nie płacz, nie trzeba, ciesz się, jak ja,/ Serce mam w piersi rozkołatane,/ Serce mi dziś tak cudnie gra (…).
Radość, nadzieja i wiara mieszały się ze strachem, tęsknotą za normalnym światem oraz jego wartościami (miłość, przyjaźń), a wszystko to dzisiaj wyczytać można z poezji, która powstała, kiedy bohaterscy żołnierze stanęli na barykadach, próbując wyprzeć Niemców z Warszawy.