Termin „literatura łagrowa” ściśle wiąże się z rosyjskimi obozami pracy, w których powstawały dzieła wpisujące się w ten nurt.
Łagry istniały na długo przed II wojną światową (historycy wspominają o placówkach tego typu z czasów konfederacji barskiej), toteż realia życia w nich były odmienne od panujących w nazistowskich obozach. W dodatku po przejęciu władzy przez komunistów w Polsce miejsca te, gdzie często przetrzymywano przeciwników nowego ustroju, stały się tematem pomijanym i blokowanym przez cenzurę. W tej sytuacji literatura łagrowa wydawana była przede wszystkim za granicą, a tworzący ją ludzie emigrowali na zachód Europy, by uniknąć represji.
Łagry powstawały przede wszystkim po to, by gromadzić jednostki domniemanie zagrażające komunizmowi i skłonić je do pracy na rzecz systemu. Masowa zagłada – jak w przypadku hitlerowskich obozów śmierci – nie była tutaj głównym celem. Wśród więźniów znacznie większe żniwo zbierały trudne warunku panujące w obozie, zarówno pogodowe, jak i bytowe. Do łagrów trafiały różne osoby: przestępcy z wyrokami, żołnierze wrogich armii, wysiedleńcy oraz ludzie niechętni ideologii propagowanej przez bolszewików (często przedstawiciele inteligencji). Swoista mieszanka kultur, temperamentów, poglądów, przekonań itp. tworzyła z łagrów miejsca specyficzne, cechujące się wypracowaną tradycją oraz systemem zasad, których przestrzeganie mogło zaważyć na dobrze osadzonych (często sami więźniowie ustalali prawo).
Literatura łagrowa to przede wszystkim utwory o charakterze autobiograficznym, wspomnienia, relacje, reportaże oraz opowiadania i powieści. Poza ukazywaniem realiów radzieckich obozów pracy często odsłaniała ona także nieporadność i niegospodarność ZSRR, przejawiające się w zupełnym niewykorzystywaniu więźniów i ich działań, krytykowała również władze komunistyczne i odsłaniała wszelkiego rodzaju nadużycia.
Najważniejszym dziełem polskiej literatury łagrowej jest „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W dziele tym, napisanym w latach 1949-1950, autor ukazał swój pobyt w jercewskim GUŁagu (1940-1942). Autor starał się badać psychikę więźniów, przedstawiał także pozytywne zachowania, które nierzadko miały miejsce w łagrze.
Swoje przeżycia na Wschodzie opisał także Józef Czapski. „Wspomnienia starobielskie” ukazały się już w 1943 r. (w Polsce krążyły w II obiegu od 1945 r.), a „Na nieludzkiej ziemi” wydane zostało w 1949 r. we Francji. Dzieła te (często wydawane w jednym tomie – „Na nieludzkiej ziemi”) zawierają wspomnienia i przeżycia więzionego autora, opisują poszukiwania polskich oficerów oraz szlak prowadzący Czapskiego na Zachód.
Niezwykle ciekawa jest relacja Beaty Obertyńskiej, autorki „W domu niewol”. Już we wstępie do dzieła pojawiają się liczne informacje o aresztowaniach i działaniach aparatu represyjnego ZSRR. Sam pobyt w łagrze autorka przedstawiła w sposób iście reportażowy, z wielką dbałością o szczegóły. Wiele miejsca poświęciła również analizie trudnego położenia więźniarek, ich sposobom radzenia sobie z zaistniałą sytuacją oraz donośnej roli pomocy i współpracy międzyludzkiej w łagrze.
W literaturze rosyjskiej wstrząsające świadectwo z pobytu w łagrach dał Aleksander Sołżenicyn. Trzytomowy „Archipelag GUŁag” okazał się jednym z najważniejszych dzieł podejmujących tę tematykę. Autor w sposób szczegółowy i dobitny przedstawił odzieranie więźniów z godności osobistej i ich degradację psychiczną w czasie katorżniczych i często niemal bezsensownych robót. Gdy pisane w latach 1958-1968 dzieło ukazało się na Zachodzie (1973), wywołało wielkie poruszenie wśród międzynarodowej opinii publicznej oraz wpłynęło negatywnie na postrzeganie komunizmu.
Chronologicznie wcześniejszym utworem Sołżenicyna jest „Jeden dzień Iwana Denisowicza” – opowiadanie z 1962 r. Szczegółowo oddaje ono jeden dzień (od pobudki do zaśnięcia) z życia tytułowego bohatera, który więziony jest w spec-łagrze. Oprócz relacji z ciężkiej pracy opowiadanie zawiera także opis zasad panujących w obozie. Wzajemna pomoc oraz przestrzeganie ich (np. niewylizywanie cudzych misek, praca w izbie chorych, niedonoszenie) jest tym, co może zagwarantować więźniowi szacunek innych i przetrwanie.
Literatura łagrowa, podobnie jak lagrowa, stanowi dowód i akt oskarżenia przeciwko ustrojowi totalitarnemu o okrutne ludobójstwo i przyzwolenie na męki milionów ludzi. Pokazuje także labilne podłoże ideologii komunistycznej, hipokryzję i nieporadność władz. Nie może więc dziwić fakt, iż przez długie lata nie mówiono o niej oficjalnie, a autorzy musieli opuszczać swoje ojczyzny.