Geneza i gatunek
Traktat poetycki Czesława Miłosza ukazał się w Paryżu nakładem Instytutu Literackiego w 1957 roku. Utwór łączy sobie elementy gawędy, eseju i rozprawy filozoficznej. Miłosz podjął próbę ukazania historii polskiej literatury – zarówno w warstwie językowej, mentalnej i kulturowej. Objął tym samym epoki od Młodej Polski do okresu powojennego.
Założenie
Czesław Miłosz był przekonany o tym, że polska poezja XX wieku nie spełniła stawianego przez nią zadania. Dziejowe kataklizmy nadały jej szczególnego wymiaru, jednak twórcy nie sprostali temu wyzwaniu. Wielu traktowano historię jako konieczność, której bieg determinowany jest przez Ducha Dziejów. Prawdziwym zadaniem poezji według Miłosza jest uchwycenie ruchu i zmienności wartość trwałych i wiecznych, podjęcie próby zatrzymania ich w słowie. O tym przekonuje Traktat poetycki.
Kompozycja i metoda
Ten obszerny utwór został podzielony na kilka części: Wstęp, Piękne czasy, Stolica, Duch dziejów, Natura oraz Oda. Poeta przywołuje w swoich refleksjach nazwiska najwybitniejszych polskich twórców, poddając ich dzieła krytyce, wykorzystuje nawet ton ironii i sarkazmu w niektórych przypadkach. Między wierszami umieszcza także rozważania o charakterze historycznym i filozoficznym. Pisarz pokusił się również o konfrontację poezji i natury.
Pierwsza z głównych części przedstawia obraz młodopolskiego Krakowa, druga mówi o Warszawie w okresie międzywojennym, a następne o twórczości pod okupacją niemiecką i w Ameryce. Utwór napisany został jedenastozgłoskowcem pozbawionym rymów.
Wymowa
Można powiedzieć, że Traktat stanowi diagnozę poezji polskiej, uzasadnioną refleksjami cywilizacyjnymi z perspektywy uczestnika II wojny światowej. W swoich przywołaniach literacko-kulturowych Miłosz jest świadomie eklektyczny – wie, że odwołuje się do najrozmaitszych tradycji i już same ten zabieg buduje wyjątkowość i złożoność tego utworu.