Egzystencjalizm - definicja, założenia, przedstawiciele

Egzystencjalizm to jeden z najważniejszych prądów filozofii XX wieku, który zdobył wielką popularność w czasie II wojny światowej, a także w latach 50., stając się inspiracją dla wielu znanych artystów.

Prekursorem tego kierunku był Soren Kierkegaard, który jeszcze w XIX wieku wskazywał, że istota ludzkiego życia jest niepoznawalna, ma charakter tragiczny i wiąże się z odczuwaniem metafizycznego lęku. Do poglądów tego filozofa sięgnął przede wszystkim Martin Heidegger. W 1927 roku opublikował on słynne dzieło pt.: „Bycie i czas” zapoczątkowujące egzystencjalizm, który szybko rozprzestrzenił się po Europie. Jego głównym ośrodkiem stała się Francja, gdzie działał Jean Paul Sartre. Spopularyzował on założenia tej filozofii zarówno w swoich tekstach stricte filozoficznych, jak i literackich.

O ile Heidegger i Sartre prezentowali ateistyczną wersję egzystencjalizmu, inny słynny przedstawiciel tego nurtu – Karl Jaspers pozostał wierny chrześcijańskim poglądom Kierkegaarda.

Egzystencjalizm - założenia

W centrum filozofii egzystencjalnej znajduje się pojęcie ludzkiej egzystencji, którą uznaje się za coś istniejącego w sposób obiektywny. Jednocześnie istnienie ma wymiar głęboko pesymistyczny. Okazuje się bowiem, że jest pozbawione esencji (a więc sensu). Zdaniem Heideggera i Sartre’a Bóg nie istnieje, a ludzkie życie i śmierć są absurdalne. Człowiek odczuwa zatem nieustanną trwogę przed śmiercią, która stanowi jego ostateczne unicestwienie (Heidegger). Sartre dodaje do tego uczucia również obrzydzenie wynikające z konieczności wzięcia odpowiedzialności za swoje życie.

Człowiek próbuje zniwelować owe nieprzyjemne emocje poprzez włączenie się w rytm codziennych, oczywistych czynności, które przesłaniają mu świadomość prawdy. Prowadzi zatem życie „nieautentyczne”. Kiedy jednak uświadomi sobie swoją obcość w świecie, będzie żył w sposób prawdziwy.

Jednocześnie człowiek jest istotą w pełni wolną i sam może decydować o swoim postępowaniu. Do niego należy wybór, czy opowie się po stronie dobra czy zła. Nigdzie jednak nie istnieją wskazówki, jak należy postępować, ponieważ zarówno w świecie zewnętrznym, jak i w swoim wnętrzu istota ludzka nie może znaleźć punktu oparcia. Wraz z brakiem Boga znikają bowiem wszystkie moralne nakazy (zgodnie ze słynnym zdaniem Dostojewskiego: „Jeśli Boga nie ma, to wszystko wolno”). Tym samym akt wyboru zyskuje w egzystencjalizmie wymiar heroiczny – mimo świadomości jego bezsensowności, człowiek wybiera dla siebie określoną drogę życia. Istota ludzka niejako sama siebie tworzy według własnej wizji. W wolności wyboru, a jednocześnie we właściwym jej tragizmie, tkwi zatem swoista istota bycia człowiekiem.

Innymi słowy, być istotą ludzką – według egzystencjalizmu – znaczy tyle, co dokonywać wyboru (nieistotnego, a jednak najważniejszego).

Soren Kierkegaard (ok. 1840)