 |
| Stanisław Ignacy Witkiewicz (ok. 1912) |
Biografia
Witkacy – powieściopisarz, dramaturg, filozof, malarz i fotograf – urodził się 24 lutego 1885 roku w Warszawie. Jego ojciec był znanym pisarzem, krytykiem i malarzem, twórcą tzw. „stylu zakopiańskiego” w architekturze. Mały Stanisław został ochrzczony w 1891 roku, już po przeprowadzce całej rodziny do Zakopanego, zaś jego rodzicami chrzestnymi zostali Helena Modrzejewska i Jan Krzeptowski-Sabała. W wyniku decyzji ojca nie uczęszczał do szkoły, ale pobierał odpowiadającą jego zainteresowaniom edukację w domu, pod okiem wybitnych artystów i profesorów uniwersyteckich. Bardzo szybko nauczył się pisać i już jako kilkuletni chłopiec tworzył niewielkie dramaciki, malował pejzaże, a od czasu pierwszych wakacji poza domem w 1900 roku, które spędził u ciotki w Syłgudyszkach, zainteresował się także fotografią. W 1903 roku eksternistycznie zdał maturę we Lwowie.
W czasie podróży zagranicznych, m.in. na Litwę, do Włoch, Monachium, Wiednia, czy Petersburga, miał okazję zwiedzić liczne muzea i podziwiać dzieła najwybitniejszych twórców (dawnych i współczesnych), co wpłynęło na jego decyzję o rozpoczęciu studiów na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie w 1905 roku oraz ukształtowało jego nowatorski styl malarski.
W tym czasie poznał aktorkę Irenę Solską, obdarzając ją gwałtownym uczuciem, czego owocem stała się jego pierwsza powieść – „622 upadki Bunga czyli Demoniczna kobieta”. Kilka lat później ostatecznie zerwał tę znajomość zaręczając się z poznaną w Zakopanem Jadwigą Janczewską, jednak niedługo przed ślubem narzeczona popełniła samobójstwo. Oprócz depresji związanej z tym faktem Witkiewicz borykał się także z kompleksem „syna wielkiego ojca”, toteż w jednym z listów do przyjaciółki Heleny Czerwijowskiej, napisanym ok. 1913 roku, podpisał się pseudonimem Witkacy, który miał oznaczać obranie samodzielnej, niezależnej od rodzica drogi artystycznej.
Kilka miesięcy później Witkiewicz wziął udział w ekspedycji badawczej Bronisława Malinowskiego na Nową Gwineę, gdzie zastała ich wiadomość o wybuchu wojny. Natychmiast podjął decyzję o powrocie do Polski i wyruszeniu na front w szeregach armii carskiej Rosji, którą popierał wbrew poglądom politycznym ojca. Został ciężko ranny w czasie bitwy na terenie Ukrainy, później ewakuowano go do Petrsburga, a po zakończeniu działań wojennych przebywał w Moskwie. O tym okresie wiadomo tylko tyle, że z pewnością opracowywał już wtedy swój system estetyczno-filozoficzny. Powrócił do Zakopanego w 1918 roku, a we wrześniu ukończył pracę pt. „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia”, dzięki której stał się członkiem grupy Formistów. W tym okresie powstawały również jego pierwsze dramaty.
W ciągu pięciu lat powojennych Witakcy napisał kilka rozpraw krytyczno-estetycznych i kilkadziesiąt dramatów, z których wydał tylko pięć. 30 kwietnia 1923 roku ożenił się z wnuczką Juliusza Kossaka, Jadwigą z Unrugów; ich małżeństwo okazało się nieudane, ale przekształciło się w trwałą przyjaźń. Dwa lata później założył Firmę Portretową „S. I. Witkiewicz”, w ramach której malował wizerunki na zamówienie, pobierając najwyższe opłaty za portrety realistyczne, a najniższe za obrazy tworzone zgodnie z wypracowaną przez siebie estetyką. W sferze literatury porzucił działalność dramaturgiczną na rzecz pisania powieści, które lepiej nadawały się do prezentowania poglądów autora. W 1927 roku drukiem ukazało się „Pożegnanie jesieni”, a trzy lata później trzecia powieść - „Nienasycenie”. W latach 1931-32 powstała też najbardziej zatopiona w filozofii powieść „Jedyne wyjście”, wydana dopiero w 1968 roku. Jednocześnie Witkacy współpracował z licznymi czasopismami, a w późniejszym okresie skupił się niemal całkowicie na wykładaniu swojej filozofii, nazywanej przez samego autora monadyzmem biologicznym, której poświęcił m.in. wydaną w 1935 roku pracę „Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia”. W tym samym roku za swoją twórczość otrzymał Złoty Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury.
We wrześniu 1936 roku Witkiewicz wziął udział w Kongresie Filozoficznym w Krakowie, w dalszym ciągu publikował liczne teksty na łamach czasopism i kontynuował pracę na swoim „główniakiem” - „Zagadnieniem psychofizycznym”. W pracy przeszkadzało mu przeczucie nieuchronnie zbliżającej się katastrofy, która miała nastąpić jesienią 1939 roku. 18 września, na wieść o wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej, Witkacy i jego wieloletnia partnerka, Czesława Oknińska, zażyli spore dawki luminalu. Pisarz zmarł, Oknińskiej udało się przeżyć.
Witkacy został pochowany na cmentarzu w Jeziorach w województwie poleskim – we wsi, gdzie popełnił samobójstwo. W 1988 roku jego szczątki sprowadzono do Zakopanego i pochowano na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku.
Charakterystyka twórczości
Witkacy teoretyk sztuki
Witkacy był wszechstronną indywidualnością polskiego międzywojnia. Nie tylko malował, pisał dramaty i powieści, ale również stworzył swoją własną teorię sztuki, a równocześnie odrębną filozofię, której najpełniejszym wyrazem stała się teoria Czystej Formy. Poglądy teoretyczne zawarł w pismach: „Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia” (wyd. 1935), „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia” (1919), „Szkice estetyczne” (1922), „Teatr” (1923). Twórca uważał, że funkcją sztuki jest wzbudzanie uczuć metafizycznych, a skoro we współczesnym świecie mamy do czynienia z „metafizycznym nienasyceniem”, sztuka powinna jak najmocniej pobudzać wrażliwość odbiorcy. Jedynym możliwą metodą jest zaś w tej materii epatowanie Formą: kształtem, kolorem czy absurdalnym układem zdarzeń.
Twórczość literacka Witkacego – dramat
Literacka twórczość Witkacego to przede wszystkim wybitna dramaturgia. Do dnia dzisiejszego zachowało się 21 dramatów pisarza, z których większość powstała na początku lat 20. Już pierwsze utwory („Maciej Korbowa i Bellatrix”, „Nadobnisia i koczkodany”, „Szalona lokomotywa”) zdradzały najważniejsze problemy sztuki Witkacego: poszukiwanie doświadczeń metafizycznych w skrajnych formach aktywności erotycznej, a nawet sadystycznej zbrodni. W kolejnych dramatach takich, jak „Gyubal Wahazar” i „Mątwa”, ujawniły się z kolei tendencje historiozoficzne, a mianowicie ponure przeczucie nadchodzących totalitaryzmów. Należy pamiętać, że jednym z najbardziej wstrząsających życiowych doświadczeń Witkacego, była obserwacja rewolucji październikowej w Rosji, która na zawsze naznaczyła wrażliwość i wyobraźnię pisarza. Stąd katastrofizm stał się najbardziej charakterystycznym rysem Witkiewiczowskiej dramaturgii. Można tu wymienić zwłaszcza utwory takie, jak „Oni”, „Kurka wodna”, „Matka”. U pisarza można również odnaleźć przewrotną analizę satanicznego zła („W małym dworku”, „Sonata Belzebuba”, „Pragmatyści”, „Mister Price, czyli Bzik tropikalny”, „Niepodległość trójkątów”, „Metafizyka dwugłowego cielęcia”). Najpełniejszą realizacją katastrofizmu Witkacego i jego stałego motywu rewolucji był zaś dramat „Szewcy” (1934), w którym doszedł do głosu przewidywany przez autora „kryzys uczuć metafizycznych”.
Twórczość literacka Witkacego – powieść
Jednocześnie Witkacy był autorem powieści, które współtworzą ponurą wizję świata przyszłości. Co ciekawe, utwory te uznawane dzisiaj za ważne osiągnięcia artystyczne, przez samego Witkacego były oceniane jako dzieła niskie. Jak wiadomo, pisarz traktował bowiem powieść jako gatunek literatury masowej i traktował ją jako „worek”, do jakiego można wrzucić wszystko (w czym zresztą był prekursorem powieści postmodernizmu). Pierwszą powieścią Witkacego była książka „622 upadki Bunga”, wydana dopiero w 1972 roku, w której pojawia się charakterystyczny dla autora młodopolski motyw kobiety demonicznej i jej władzy nad zakochanym mężczyzną. Z kolei „Pożegnanie jesieni” (1927) i „Nienasycenie” (1930) to proza fantastyczno-katastroficzna. Powieści te charakteryzują się groteskową mieszanką stylów i gatunków. Nośnikiem uczuć metafizycznych jest tu szeroko rozumiana sfera seksu, która jednocześnie zdradza inspiracje psychoanalityczne. Wizja ostatecznego końca przybiera zaś postać całkowitej degeneracji kultury: religii, filozofii i sztuki. W 1968 roku ukazała się jeszcze powieść Witkacego „Jedyne wyjście”.
Twórczość malarska
W początkowym etapie twórczości malarskiej Witkacy zajmował się malarstwem pejzażowym, bliskim tonacjom impresjonistycznym. Często pojawiały się tu motywy tatrzańskie („Granty”, „Widok na Kopieniec z Antałówki”), a także martwe natury. Kolejną wykorzystywaną przez Witkacego techniką artystyczną były szkice węglem (np. słynne portrety kochanki Witkacego, Ireny Solskiej). W późniejszym okresie związku z polską grupą Formistów pojawiły się u niego wątki abstrakcjonistyczne, a także surrealistyczne („Fantazja-bajka”, cykl „Kuszenie świętego Antoniego”). Od 1925 roku Witkacy tworzył zaś głównie portrety i autoportrety. Założył nawet „Firmę Portretową S. I. Witkiewicz” i malował za określoną cenę. Często tworzył pod wpływem alkoholu i narkotyków. Jednym z najważniejszych motywów jego prac były kobiety emanujące erotyzmem i demonizmem, oczywiście zdeformowane i niepokojące (np. portret Marii Nawrockiej, Maryli Grossmanowej, czyli „Fałsz kobiety”). Bardzo charakterystycznym zabiegiem malarskim Witkacego było również nadawanie portretowanym postaciom pociągłych rysów twarzy i skośnych oczu. Ponadto wiele z jego obrazów posiadało dziwaczne dopiski, np. cyfry: „NP3”., co oznacza: nie piłem trzy dni, „P(ost)” – papieros ostatni czy „cof”– kofeina.
Dzieła
Dzieła literackie
Powieści
1911 „622 upadki Bunga, czyli Demoniczna kobieta” (pierwodruk 1972 r.)
1927 „Pożegnanie jesieni”
1930 „Nienasycenie”
1932 „Jedyne wyjście” (utwór nieukończony, pierwodruk 1972 r.)
Utwory dramatyczne
1920 „Nowe wyzwolenie”
1921 „W małym dworku”
1922 „Mątwa”
1922 „Nadobnisie i koczkodany”
1923 „Wariat i zakonnica”
1924 „Matka”
1925 „Sonata Belzebuba”
1934 „Szewcy”
Pisma estetyczne
1919 „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia”
1922 „Szkice estetyczne”
1923 „Teatr: Wstęp do teorii Czystej Formy”
Pisma filozoficzne
1935 „Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnienia”
1938 „Zagadnienie psychofizyczne” (praca nieukończona, pierwodruk 1978)
Dzieła plastyczne
Obrazy olejne
„Ogólne zamieszanie”
„Kompozycja fantastyczna”
„Kuszenie św. Antoniego”
„Portret Jarosława i Anny Iwaszkiewiczów”
Pastele
cykl kompozycji „astralnych”
cykl Firmy Portretowej „S. I. Witkiewicz” (m.in. portrety Michała Choromańskiego, Leona Chwistka, Zofii Nałkowskiej, Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Juliana Tuwima)