Teoria Czystej Formy

Teoria Czystej Formy znajduje się w centrum filozoficzno-estetycznych poglądów Witkacego. Twórca dokładnie wyłożył ją w swoich pismach: „Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie istnienia” (wyd. 1935), „Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia” (1919), „Szkice estetyczne” (1922), „Teatr” (1923). Witkiewiczowskie pojęcie Czystej Formy odnosi się do każdej dziedziny artystycznej, szczególnie jednak do malarstwa i dramatu.

Witkacy prezentuje stanowisko, zgodnie z którym środki formalne dzieła mają stanowić wyraz i jednocześnie źródło uczuć metafizycznych. Jak wskazuje Jerzy Kwiatkowski, autor „Pożegnania jesieni” rozumie jednak metafizykę w sposób szczególny. Najważniejsze znaczenie ma tu mianowicie realizacja zasady „jedności w wielości”. Tym samym określony przedmiot dzieła (np. postać w dramacie) stanowi jednocześnie samodzielną jednostkę, ale też część większej całości. Owa relacja pomiędzy jednością i wielością ma charakter antynomiczny. Dzięki przeżyciu estetycznemu odbiorca ma zatem doświadczyć metafizycznego zjednoczenia z samym bytem.

Dzieło powinno zatem stać się zespołem elementów formalnych, które razem będą tworzyć piękno, które umożliwi człowiekowi kontakt ze sferą duchowości. Samo piękno postrzega jednak Witkacy jako całkowite zaprzeczenie mimetyzmu i realizmu. W dziele na pierwszy plan ma wysuwać się sama forma, nie zaś tematyka. Ta druga powinna być całkowicie dowolna, ponieważ nie jest ona nośnikiem sensu. W malarstwie owymi podstawowymi środkami wyrazu są więc kolor i kształt traktowane jako wartości same w sobie. Główną metodą malarstwa ma być deformacja.

W muzyce Czysta Forma przejawia się poprzez dowolny układ dźwięków, zaś w poezji głównie poprzez znaczenia słów. Z punktu widzenia logiki klasycznej dzieło literackie ma być więc czystym nonsensem. Jednocześnie Witkacy uważa, że nagromadzenie owych absurdalnych elementów powinno być adekwatne do deficytu metafizyki we współczesnym świecie. Tym samym zapotrzebowanie na eksperymenty formalne jest wręcz nieskończone, ponieważ ciągle mamy do czynienia z „nienasyceniem formą”. Dzieło musi zaszokować odbiorcę, by ten zwrócił na nie uwagę. Sam Witkacy nigdy nie zrealizował w pełni swojej teorii Czystej Formy, jednak uważa się, że stanowi ona zjawisko prekursorskie wobec najważniejszych kierunków w sztuce II połowy XX wieku, zwłaszcza teatru absurdu.