Socrealizm - geneza, nazwa, założenia
 |
| Plakat socrealistyczny/ fot. muzeumprl-u.pl |
Socrealizm jest kierunkiem w sztuce współczesnej, którego podstawy zostały sformułowane w wyrazistej opozycji wobec nurtów awangardowych i który został zainicjowany w Związku Radzieckim w 1934 roku podczas Zjazdu Pisarzy Radzieckich w Moskwie.
Socrealizm to sztuka propagandowa, jej głównym celem nie są wartości artystyczne, ale umacnianie pozycji władzy. Nazwa stanowi zbitek dwóch słów: „socjalizm” i „realizm”. Socrealizm to zatem „realizm socjalistyczny”.
Już sama etymologia nazwy wskazuje na ideologiczne podłoże całego kierunku. Termin nawiązuje do realizmu, a więc wpływowego nurtu sztuki XIX wieku, opierającego się na założeniu jak najwierniejszego odzwierciedlania rzeczywistości w sztuce. „Realizm” opatrzony przymiotnikiem „socjalistyczny” nie oznaczał jednak dbałości o prawdę, ale kreowanie sztucznego, fikcyjnego świata odpowiadającego marksistowskiej utopii.
Podstawy teoretyczne tego kierunku stworzyli Anatolij Łunczarski i Aleksander Woronski na podstawie dyrektyw Stalina („O polityce partii w dziedzinie literatury pięknej”). Socrealizm stał się obowiązkową doktryną we wszystkich dziedzinach sztuki, początkowo w Związku Radzieckim, a po II wojnie światowej we wszystkich krajach, w których wprowadzono komunizm. Najważniejsze założenia tego kierunku sprowadzały się do: apoteozy klasy robotniczej i przywódców partii, piętnowania wrogów ludu, budowania czarno-białej, schematycznej wizji świata (jasne wskazanie, co w socjalizmie jest dobrem, a co złem), unikania awangardowej wieloznaczności.
W Polsce socrealizm oficjalnie proklamowano w 1949 roku na Zjeździe Szczecińskim.
Socrealizm w architekturze
Architektura socrealistyczna miała odzwierciedlać potęgę państwa i władzy. Jej podstawową cechą był więc monumentalizm – wznoszenie ogromnych gmachów i budynków wyposażonych w wysokie partery. Ważne były tu takie cechy estetyczne jak: symetria, obecność kolumnad, a także uderzająca surowość, co stanowiło wyraziste nawiązanie do klasycyzmu, ale jednocześnie nadawało całości ponury wyraz. Układy urbanistyczne projektowano jako spójne całości, z ogromnymi symetrycznymi placami i alejami, z zabudowaniami na obrzeżach zgrupowanymi w przestrzeń zamkniętą.
 |
| Pałac Kultury i Nauki w Warszawie/ fot. Marcin Białek (2011) |
Przykładami socrealistycznych dzieł architektonicznych są np.: Uniwersytet imienia Łomonosowa w Moskwie, Pałac Kultury i Nauki w Warszawie, Plac Centralny w Nowej Hucie.
Socrealizm w sztukach plastycznych
Socrealizm w sztukach plastycznych był jednym z najważniejszych narzędzi propagandy. Bardzo istotne znaczenie odgrywał tu plakat propagandowy, operujący wyrazistymi, krzykliwymi barwami, schematycznym rozkładem wartości, upowszechniający pożądane wzorce zachowań. Najsłynniejszym plakacistą radzieckim był Aleksander Rodczenko, który projektował bardzo sugestywne plakaty do filmów, np. do filmu „Pancernik Potiomkin” Siergieja Eisensteina. Najbardziej znanym polskim plakatem było zaś dzieło Zdzisława Zakrzewskiego: „AK – zapluty karzeł reakcji”, piętnujące polskie podziemie jako wroga ustroju komunistycznego. Ponadto na plakatach przedstawiano robotników pobijających kolejne rekordy pracy oraz kobiety-traktorzystki i robotnice uczestniczące w budowie socjalizmu. Podobną do plakatu rolę spełniała fotografia socrealistyczna, a więc np.: słynne fotomontaże Rodczenki czy zdjęcia Stalina w otoczeniu dzieci lub Bieruta z sarenką (CAF).
Podobną tematyką operowały malarstwo i rzeźba. Znani malarze socrealistyczni to: Isaak Brodski („Lenin w Smolnym”) czy Boris Joganson („Przesłuchanie komunisty”), w Polsce zaś Aleksander Kobzdej („Podaj cegłę”), Włodzimierz Zakrzewski („Towarzysz Bierut wśród robotników”).
Socrealistyczna rzeźba przedstawiała z kolei monumentalne postaci o nienaturalnie ogromnych rozmiarach, wyrazistej ekspresji twarzy, często ukazane w ruchu, z atrybutami pracy (np. słynny młot i sierp). Dominującym rodzajem tej sztuki była rzeźba pomnikowa. Przykładami są tu: „Robotnik i kołchoźnica” Wiery Muchiny, pomnik Włodzimierza Lenina Mariana Koniecznego w Nowej Hucie, pomnik Feliksa Dzierżyńskiego w Warszawie.
Socrealizm w muzyce
W muzyce socrealistycznej miała dominować prostota i harmonia. Ważnym gatunkiem stała się patetyczna pieśń oraz piosenka, a więc gatunki słowno-muzyczne, odwołujące się do ideałów rewolucji, walki, apoteozy przywódców czy prostego ludu. Przykłady tego typu muzyki to dzieła: Siergieja Prokofjewa („Kantata na 20-lecie Października”), Dymitra Szostakowicza („Pieśń o lasach”), Izaaka Dunajewskiego („Marsz entuzjastów”). W Polsce bardzo dużą popularność zyskała „Piosenka o Nowej Hucie” z muzyką Jerzego Gerta i słowami Stanisława Chruślickiego. Ponadto socrealistyczną muzykę tworzyła „Grupa 49”, do której należeli Tadeusz Baird, Kazimierz Serocki i Jan Krenz.