Fides et ratio to encyklika Jana Pawła II na temat relacji wiary i rozumu, która została opublikowana w dwudziestą rocznicę pontyfikatu – 14 września 1998 roku. Jest to również tekst o życiu chrześcijan, których powołaniem jest pogłębienie relacji z Bogiem oraz poznanie samych siebie. Dokument składa się z 9 rozdziałów:
Wprowadzenie
I. Objawienie mądrości bożej
II. Credo ut intellegam
III. Intellego ut credam
IV. Relacja między wiarą a rozumem
V. Wypowiedzi magisterium kościoła w dziedzinie filozofii
VI. Wzajemne oddziaływanie teologii i filozofii
VII. Potrzeby i zadania chwili obecnej
Zakończenie
| Encyklika – to najwyższy rangą dokument papieski, zwykle powstaje jako odpowiedź na poważny problem świata lub Kościoła. |
Znaczenie tytułu
Tytuł można przetłumaczyć jako „Wiara i rozum”, jest to fragment Pisma Świętego, który mówi o tym, że wymienione wartości są skrzydłami pomagającymi człowiekowi wznieść się ku prawdzie. To zaproszenie dla wszystkich poszukujących sensu, nie tylko chrześcijan. To również zachęta do poszukiwania harmonii w życiu.
Geneza
Dokument powstał w odpowiedzi na problemy świata współczesnego autorowi. Podstawowym powodem powstania tej encykliki jest przekonanie, że wiara i rozum, a także filozofia i teologia, to obszary nie mające ze sobą nic wspólnego. Do tego dochodzi kryzys filozofii wynikający z podejścia, że prawda obiektywna nie istnieje. Miała ona tez odpowiadać na nihilizm – podejście negujące całkowicie sens istnienia świata („Nihilizm nie tylko stoi w sprzeczności z wymogami i treścią słowa Bożego, ale przede wszystkim jest zaprzeczeniem człowieczeństwa człowieka i samej jego tożsamości”).
Wybrane tezy encykliki
Poznanie samego siebie i dążenie do prawdy – od tego właściwie zaczyna się cała encyklika. Każdy człowiek, niezależnie od pochodzenia, wiary i przekonań, poszukuje prawdy i sensu życia. Nie trzeba wiele, by wątpić w sens życia – wystarczy popatrzeć na cierpienie innych lub własne, by mieć wątpliwości co do jego zasadności – czasem nie potrzebna jest nawet Księga Hioba. Wiele sytuacji z rozumowego punktu widzenia jest niewytłumaczalnych i to może zmuszać nas do pytania o sens, tym bardziej, że niepodważalną prawdą naszego istnienia jest nieuchronna śmierć. To niepokojąca rzeczywistość. Dlatego właśnie każdy pragnie znaleźć odpowiedzi na nurtujące go pytania o koniec egzystencji, o tym, czy śmierć to jej ostateczny kres, czy jest coś, co poza nią wykracza, a także, czy wolno nam wierzyć w życie po śmierci. Papież podkreśla, że samo poszukiwanie prawdy jest dowodem na jej istnienie. Dlaczego? Bo niemożliwe jest poszukiwanie czegoś, o czym nic nie wiemy i co uważamy za nieosiągalne. Fundamentalne dla tej encykliki jest przekonanie, że istnieje obiektywna, uniwersalna prawda – jednak nawet papież jej nie pojmuje. To coś, czego nie da się posiąść, dlatego przekonanie, że istnieje jedna prawda absolutna nie jest brakiem tolerancji, wręcz przeciwnie, jej istnienie jest warunkiem porozumienia wszystkich ludzi (niezależnie od ich kultury, wiary i czasu życia, to wspólna płaszczyzna porozumienia).
Istota filozofii – Jan Paweł II zwraca uwagę, że myślenie filozoficzne zaczyna się zawsze od zdziwienia. Bez niego człowiek przestałby się rozwijać i stopniowo stałby się niezdolny do życia. Jan Paweł II wskazuje błędy współczesnej filozofii, ale nie potępia żadnych nurtów filozoficznych. Do błędów zalicza: eklektyzm, historyzm, scjentyzm, pragmatyzm i postmodernizm. Przypomina czytelnikowi nauczanie Piusa XII, który głosił, że każdą (nawet uznawaną przez Kościół za błędną) filozofię należy poznawać przede wszystkim dlatego, że „aby uleczyć chorobę, należy ją poznać”. Z drugiej strony zwracał uwagę, że nawet w błędnych tezach można odnaleźć ziarno prawdy. Filozofia potrzebna jest człowiekowi w poszukiwaniu prawdy, ponieważ potrafi wykroczyć poza to, co namacalne i poprowadzić do prawdy absolutnej. Jest ona potrzebna do dialogu i dyskusji. Dzięki odkryciu prawdy fundamentalnej człowiek ma szansę się rozwijać, prawdziwie poznawać siebie samego i świat.
Rola Kościoła w kulturze i nauce – Jan Paweł II podkreśla pozytywną rolę Kościoła w kulturze, przede wszystkim dzięki myślicielom, z których tez korzysta. Dzięki tradycji, którą tworzą. Autor odnosi się więc do encykliki papieża Leona XIII Aeterni Patris (sprzed wieku), która w całości była poświęcona filozofii. Podkreślała ona wagę filozofii św. Tomasza oraz studium Ojców Kościoła, które rozwijały chrześcijańską myśl teologiczną. Harmonijna relacja między wiarą a rozumem według Jana Pawła II jest możliwa, a wręcz dzięki niej człowiek może poznać prawdę, a Kościół pełnić misję głoszenia Słowa Bożego wszystkim ludziom. Kościół nie utożsamia się z żadnym nurtem filozoficznym, ale może korzystać ze wszystkich, jeśli tylko nie są one przeciwne prawdom wiary.
Objawienie – Jan Paweł II przedstawia, czym jest Objawienie – pierwszy dar od Boga, mówi, że każdy człowiek jest nim obdarowany. Bóg objawia się człowiekowi przez słowa i znaki, zapraszając go do relacji z nim. Jest przy tym miłosierny i cierpliwy. To wyraz bożej miłości do każdego człowieka, który dzięki spotkaniu z Bogiem, może odnależć siebie. Odpowiedzią na to Objawienie jest wiara. Należy ona do innego porządku niż poznanie filozoficzne, ale o to właśnie chodzi – o harmonię i wzajemne uzupełnianie sie teologii i filozofii. Jan Paweł II przestrzega przed fideizmem, czyli pustą wiarą bez rozumowej refleksji, ponieważ człowiek może pojąć prawdziwie tylko to, co jest w stanie ogarnąć rozumem. Papież dąży do tego, by pobudzić wierzących do myślenia, do podjęcia trudu zrozumienia wiary, a nie traktowania jej jako coś oczywistego. Porównuje to do przygody, której celem będzie pogłębianie wiary. Dodaje więc odwagi każdemu wątpiącemu, podkreślając, że wręcz powinien przemyśleć na nowo swoją wiarę. Musi być jednak też świadomy swojej niedoskonałości i tego, że może nie będzie potrafił wypowiedzieć boskiego przesłania.