Termin „architektura modernistyczna”
Określenie „modernizm” w odniesieniu do architektury ma bardzo szeroki zakres i obejmuje kilkadziesiąt rożnych prądów (np. funkcjonalizm, radykalizm, sceptyczny humanizm, radykalny komunizm), które łączy zerwanie ze wszystkimi stylami historycznymi i odejście od stylizacji oraz nacisk na funkcjonalność budynku.
Termin ma swoje źródło w języku łacińskim i oznacza „nowoczesność”. Na gruncie architektury często stosowany jest zamiennie z określeniem funkcjonalizm, a czasem także z określeniem architektura nowoczesna, co nie jest jednak precyzyjnym synonimem. Funkcjonalizm to pojęcie o nieco węższym znaczeniu, jeden z nurtów składających się na architekturę modernistyczną, natomiast architektura nowoczesna obejmuje też postmodernizm.
Warto zauważyć, że modernizm w architekturze różni się znacznie od modernizmu w literaturze i sztuce i to zarówno pod względem założeń, jak i czasu występowania.
Odpowiednikiem modernizmu w literaturze i sztuce w architekturze była secesja.
Cechy architektury modernistycznej
Najbardziej znane manifesty modernizmu to: „Pięć punktów nowoczesnej architektury” Le Corbusiera oraz przygotowana pod kierownictwem tego samego architekta „Karta Ateńska”. Jednak moderniści generalnie unikali tworzenia formalnych programów, przyjmowania jednoznacznych założeń, opierali się raczej na idei funkcjonalności i ogólnych hasłach wytyczających kierunki projektowania. Jednym z takich haseł było: „Form follows function” Sullivana. Oznacza ono, że forma powinna być podporządkowana funkcji (dosłownie „forma następuje po funkcji”). To przeznaczenie budynku determinuje jego wygląd.
 |
| "Corbusierhaus" w Berlinie (Unité d'Habitation, typ berliński), architekt: Le Corbusier/ fot. Manfred Brückels (2010) |
Hasło to stało się mottem formalizmu. Architekci postrzegali swoją rolę jako misję na rzecz społeczeństwa. Ich zadaniem było demokratyczne zarządzanie przestrzenią. W praktyce oznaczało to optymalizację i ekonomizację projektów, szczególnie tych dotyczących miejskich osiedli mieszkaniowych. Projektanci osiedli dążyli do rozgraniczenia obszarów o różnych funkcjach: mieszkalnej, handlowej, przemysłowej, administracyjnej za pomocą obszarów rekreacyjnych.
Modernizm charakteryzuje się minimalizmem w zakresie zdobień. Mies van der Rohe głosił: „Less is more” (mniej znaczy więcej), a Adolf Loos stwierdził, że „ornament to zbrodnia”. Estetyka była ściśle powiązana z funkcjonalnością – piękne było to, co spełniało swoją rolę, wszelkie zdobienia w tym ujęciu były zbyteczne, a nawet szkodliwe.
Budynki modernistyczne charakteryzują się jednolitymi, najczęściej białymi lub pastelowymi barwami elewacji, z którymi nie kontrastują obramowania okien. Chętnie stosowano beton, stal i szkło, nadające budynkom surowy wygląd. Projektowano najczęściej w oparciu o kubiczną bryłę, nadając jej pozory lekkości, a pojawiające się czasem dodatkowe zdobienia – jak na przykład okrągłe okna – miały służyć podkreśleniu nowoczesnego charakteru budynku.
Wynalazkiem modernizmu był tzw. wolny plan, tj. rzut kondygnacji niepodzielony na odrębne, zamknięte pomieszczenia. Wewnętrzne podziały wyznaczane były przez układ świateł, kolumny i inne elementy wertykalne. Dalsze zagospodarowanie tak urządzonej przestrzeni zależało od doboru mebli i wstawieniu ewentualnych ścian działowych. Takie rozwiązanie miało zapewniać elastyczność. Nie jest ono zupełnie oryginalne, ponieważ wywodzi się z kultury Dalekiego Wschodu.
Częstym zabiegiem modernistycznych architektów było stosowanie płaskiego dachu, wiązało się to z lepszym wykorzystaniem przestrzeni, a więc realizowało ideał ekonomiczności. Płaskie dachy wykorzystywano czasem jako ogrody. Ponadto stanowiły one ważny wyróżnik stylistyczny nowego nurtu – podkreślały zerwanie z dotychczasowym kanonem i stanowiły manifestację możliwości nowoczesnego budownictwa. Dużą dbałością wykazywano się w zakresie zapewnienia odpowiedniego oświetlenia, stąd stosowanie szerokich okien, wolnego planu oraz przewietrzania układu urbanistycznego.
Różnorodność nurtów składających się na styl modernistyczny powoduje, że wewnątrz tego nurtu wiele jest sprzeczności. Jedna z nich dotyczy wysokości budynków. W okresie tym powstawały wieżowce, które pozwalały ograniczyć ilość terenu potrzebnego pod zabudowę, a także zademonstrować nowoczesność i możliwości ówczesnej techniki. Z drugiej strony wielu twórców uważało je za niehumanitarne.
Rozwój architektury modernistycznej
Modernizm w architekturze przypada na lata 1918-1975. Rozwijał się równolegle w rożnych krajach Europy i w Ameryce. Poprzedzony został w znacznej mierze nowymi technologiami stosowanymi w budownictwie. Rozwój inżynierii pozwalał na wznoszenie wyższych budynków, stosowanie na szeroką skalę szkła i stali, podtrzymywanie płaskich dachów obciążonych dodatkowo tarasami.
W latach 30. XIX wieku powstało wiele obiektów o formie podporządkowanej ściśle funkcji. Ich twórcy poddali się zaistniałej konieczności, nieświadomie stając się pionierami nowej szkoły (m.in. Crystal palace J. Paxtona). W Ameryce wyraźny rozwój funkcjonalizmu datuje się na lata 70., kiedy powstały liczne przeszklone wieżowce o kubicznej bryle i widocznym stalowym szkielecie.
 |
| Walter Gropius - Bauhaus w Dessau-Roßlau |
Na początku XX wieku nasiliła się krytyka pod adresem secesji jako nieprawdziwej, manierycznej, a nawet kiczowatej. Pierwsze budynki noszące znamiona modernizmu powstały w Niemczech i Holandii i były przeznaczone dla przemysłu (giełda w Amsterdamie H.P. Berlagego, hala turbin w Berlinie P. Behrensa, Hala Stulecia we Wrocławiu M. Berga). Za pierwszy w pełni modernistyczny obiekt uznaje się powstałą w 1911 roku fabrykę obuwia Fagus projektu Waltera Gropiusa.
W okresie międzywojennym pozwijało się budownictwo użyteczności publicznej. Powstało wówczas wiele kin, domów towarowych, stacji. W nowym duchu odnawiano też wiele zniszczonych budynków nadając im np. jednolite elewacje. Powstawały pierwsze osiedla domów z płaskimi dachami.
Dojrzała faza modernizmu przypada na lata po II wojnie światowej. Podstawowym zadaniem architektów było zapewnienie godnej i zdrowej przestrzeni do życia. Idee społeczne przenikały do sztuki użytkowej. W tym duchu powstały m.in. wielorodzinny budynek autorstwa Le Corbusiera, tzw. Unité d`Habitation (Marsylia), projekt miasta Brasilii autorstwa Costy i Niemeyera.
Schyłek modernizmu nastąpił pod koniec lat 60. XX wieku. Krytykowano go za szablonowość, technokratyzm i wypaczenie idei humanizmu w projektowaniu przestrzeni. Nowe pokolenie twórców na powrót sięga do naturalnych materiałów takich jak drewno i kamień, na nowo też odkrywa piękno stylu klasycznego i dąży do przełamania monotonii.
Architektura modernistyczna - przykłady i przedstawiciele
Francja
Le Corbusier – Unité d`Habitation w Marsylii, Muzeum Narodowe Sztuki Zachodniej w Tokio
Niemcy
Walter Gropius – Bauhaus w Dessau-Roßlau, Fabryka obuwia Fagus
Max Berg – Hala Stulecia we Wrocławiu
Ludwig Mies van der Rohe – Nowa Galeria Narodowa w Berlinie, Dominion Center w Toronto
Ernst May – Okrągły Dom i Heimatsiedlung we Frankfurcie nad Menem
Stany Zjednoczone
Frank Lloyd Wright – Robie House
Holandia
Hendrik Petrus Berlage – giełda oraz osiedle robotnicze Amstelan w Amsterdamie
Gerard Thomas Rietveld – Dom pani Schröder w Utrechcie
Brazylia
Oscar Niemeyer – Museu de Arte Contemporânea w Niterói, Parlament w Brazylii
Dania
Jorn Oberg Utzon – Opera w Sydney, kościół Bagsvard w Kopenhadze
Finlandia
Alvar Aalto – Techniczny Uniwersytet Helsiński, Teatr Miejski w Essen
Rosja
Iwan Ilicz Leonidow – projekt gmachu rządu na placu Czerwonym w Moskwie, Biblioteka im. Lenina
Polska
Szymon Syrkus – osiedle mieszkaniowe na Rakowcu