 |
| Dante Gabriel Rossetti „Prozerpina” (1874) |
Symbolizm jako kierunek w sztukach plastycznych i literaturze zapoczątkowany został w II połowie XIX stulecia. U jego podstaw legło przeświadczenie, iż świat poznawany przez człowieka jest tylko pozorny, a w jego głębi (pod tym, co dostępne ludzkiemu poznaniu) kryją się prawdziwe wartości, których nie da się pojąć za pomocą rozumu bądź zmysłów (kryzys naukowego światopoglądu).
W przypadku takiego pojmowania rzeczywistości niemożliwe staje się także wyrażanie jej za pomocą tradycyjnego języka. Jej istotę można oddać tylko poprzez symbole – wieloznaczne przedstawienia wymykające się stałej i jednoznacznej interpretacji.
Samo pojęcie „symbolizm” po raz pierwszy użyte zostało w 1886 r. i było tytułem manifestu, opublikowanego we francuskim „Le Figaro”, nowej grupy artystycznej – francuskich poetów, którzy właśnie z symboli budowali płaszczyznę wyrażania w swoich wierszach.
Symbolizm w literaturze
Wiersze symbolistów stanowiły nową jakość w ówczesnej literaturze. Były zaprzeczeniem dokonań parnasistów (grupa francuskich poetów kładących wielki nacisk na stronę formalną poezji i najbardziej ceniących jej opisowe formy), realistów i naturalistów. Dla symbolistów świat realny nie miał dużego znaczenia w porównaniu ze sferą podświadomości, intuicją czy marzeniami sennymi. Twórczość poetycka miała na celu oddziaływanie na odbiorcę poprzez atmosferę i nastrój, a więc emocje, przeczucia i wrażenia. Symboliści nie przykładali wielkiej wagi do warstwy intelektualnej utworu, pisali wszak o tym, co było niepoznane i niedostępne rozumowi. Nie bez znaczenia w ich twórczości pozostawała forma, lecz – w przeciwieństwie do parnasistów ceniących regularność, symetrię – stosowali oni głównie wiersz biały, a muzyczność poezji realizowali głównie poprzez same właściwości brzmieniowe określonych słów.
 |
| John Everett Millais „Ofelia” (ok. 1851) |
Najważniejszymi reprezentantami symbolizmu w poezji byli: Arthur Rimbaud, Paul Verlaine, Stephane Mallarme, Charles Baudelaire, Aleksandr Błok oraz Andriej Bieły. Wśród polskich twórców wymienić można m.in. Bolesława Leśmiana oraz Leopolda Staffa.
Symbolizm, chociaż najsilniej swoją obecność zaznaczył w poezji, zaistniał także w innych gatunkach literackich. Bardzo ważną rolę odegrał w dramacie, w którym wyrósł na płaszczyźnie impresjonizmu. Za jego sprawą zerwano z klasyczną fabułą na rzecz wymownych przedstawień, często wieloznacznych i pełnych niepokoju. Doskonałym przykładem tego rodzaju twórczości są dramaty Maeterlincka oraz Wyspiańskiego.
W prozie symbolizm nie stał się autonomicznym nurtem twórczym, lecz techniką artystyczną. Obrazowanie za pomocą symboli pojawia się m.in. w literackich dokonaniach Stefana Żeromskiego (np. „Ludzie bezdomni”).
Symbolizm w sztukach plastycznych
Malarstwo
Podstawowe założenia malarstwa symbolistycznego nie różniły się od zasad obowiązujących w jego literackiej wersji. Płótna twórców związanych z tym nurtem nigdy nie wyrażały tematyki wprost ani poprzez pojęcia zdefiniowane i jednoznaczne. Malarze-symboliści nie czerpali z zewnętrznego świata możliwego do poznania dzięki zmysłom, lecz poszukiwali tajemnicy niedostępnej człowiekowi. Jeśli chodzi zaś o sam styl symbolistów, nie różnił się on nazbyt od sposobów wykorzystywanych przez przedstawiciele innych szkół. Symboliści byli po prostu bardziej otwarci na nowe rodzaje kontekstów i chętniej wprowadzali do swoich obrazów tajemnicze i trudne do rozszyfrowania figury.
Prerafaelici i początki symbolizmu
Bractwo prerafaelitów zostało założone w 1848 r. w Londynie przez studentów The Royal Academy of Art (m.in. John Everett Millais oraz William Hunt). Ich program