 |
| Dante Gabriel Rossetti „Prozerpina” (1874) |
Symbolizm jako kierunek w sztukach plastycznych i literaturze zapoczątkowany został w II połowie XIX stulecia. U jego podstaw legło przeświadczenie, iż świat poznawany przez człowieka jest tylko pozorny, a w jego głębi (pod tym, co dostępne ludzkiemu poznaniu) kryją się prawdziwe wartości, których nie da się pojąć za pomocą rozumu bądź zmysłów (kryzys naukowego światopoglądu).
W przypadku takiego pojmowania rzeczywistości niemożliwe staje się także wyrażanie jej za pomocą tradycyjnego języka. Jej istotę można oddać tylko poprzez symbole – wieloznaczne przedstawienia wymykające się stałej i jednoznacznej interpretacji.
Samo pojęcie „symbolizm” po raz pierwszy użyte zostało w 1886 r. i było tytułem manifestu, opublikowanego we francuskim „Le Figaro”, nowej grupy artystycznej – francuskich poetów, którzy właśnie z symboli budowali płaszczyznę wyrażania w swoich wierszach.
Symbolizm w literaturze
Wiersze symbolistów stanowiły nową jakość w ówczesnej literaturze. Były zaprzeczeniem dokonań parnasistów (grupa francuskich poetów kładących wielki nacisk na stronę formalną poezji i najbardziej ceniących jej opisowe formy), realistów i naturalistów. Dla symbolistów świat realny nie miał dużego znaczenia w porównaniu ze sferą podświadomości, intuicją czy marzeniami sennymi. Twórczość poetycka miała na celu oddziaływanie na odbiorcę poprzez atmosferę i nastrój, a więc emocje, przeczucia i wrażenia. Symboliści nie przykładali wielkiej wagi do warstwy intelektualnej utworu, pisali wszak o tym, co było niepoznane i niedostępne rozumowi. Nie bez znaczenia w ich twórczości pozostawała forma, lecz – w przeciwieństwie do parnasistów ceniących regularność, symetrię – stosowali oni głównie wiersz biały, a muzyczność poezji realizowali głównie poprzez same właściwości brzmieniowe określonych słów.
 |
| John Everett Millais „Ofelia” (ok. 1851) |
Najważniejszymi reprezentantami symbolizmu w poezji byli: Arthur Rimbaud, Paul Verlaine, Stephane Mallarme, Charles Baudelaire, Aleksandr Błok oraz Andriej Bieły. Wśród polskich twórców wymienić można m.in. Bolesława Leśmiana oraz Leopolda Staffa.
Symbolizm, chociaż najsilniej swoją obecność zaznaczył w poezji, zaistniał także w innych gatunkach literackich. Bardzo ważną rolę odegrał w dramacie, w którym wyrósł na płaszczyźnie impresjonizmu. Za jego sprawą zerwano z klasyczną fabułą na rzecz wymownych przedstawień, często wieloznacznych i pełnych niepokoju. Doskonałym przykładem tego rodzaju twórczości są dramaty Maeterlincka oraz Wyspiańskiego.
W prozie symbolizm nie stał się autonomicznym nurtem twórczym, lecz techniką artystyczną. Obrazowanie za pomocą symboli pojawia się m.in. w literackich dokonaniach Stefana Żeromskiego (np. „Ludzie bezdomni”).
Symbolizm w sztukach plastycznych
Malarstwo
Podstawowe założenia malarstwa symbolistycznego nie różniły się od zasad obowiązujących w jego literackiej wersji. Płótna twórców związanych z tym nurtem nigdy nie wyrażały tematyki wprost ani poprzez pojęcia zdefiniowane i jednoznaczne. Malarze-symboliści nie czerpali z zewnętrznego świata możliwego do poznania dzięki zmysłom, lecz poszukiwali tajemnicy niedostępnej człowiekowi. Jeśli chodzi zaś o sam styl symbolistów, nie różnił się on nazbyt od sposobów wykorzystywanych przez przedstawiciele innych szkół. Symboliści byli po prostu bardziej otwarci na nowe rodzaje kontekstów i chętniej wprowadzali do swoich obrazów tajemnicze i trudne do rozszyfrowania figury.
Prerafaelici i początki symbolizmu
Bractwo prerafaelitów zostało założone w 1848 r. w Londynie przez studentów The Royal Academy of Art (m.in. John Everett Millais oraz William Hunt). Ich program sprzeciwiał się akademickiemu postrzeganiu sztuki. Chcieli dla niej prawdziwego życia i autentycznych wartości, dlatego w swojej twórczości zwrócili się w stronę przeszłości, a dokładnie – malarstwa charakterystycznego dla wczesnorenesansowej Italii. Tematykę dla obrazów czerpali głównie z Biblii, legend arturiańskich oraz literatury (przede wszystkim z dramatów Szekspira), a ich twórczość była z pozoru realistyczna. Jednakże prerafaelici zawsze umieszczali na swoich płótnach rozmaite aluzje bądź symbole – ukryte treści. Powodem takiego działania było przekonanie, iż sztuka powinna oddziaływać na odbiorcę nie tylko doskonałością formy, lecz także swoim przesłaniem.
To właśnie działalność prerafaelitów, głównie ich skrzydła mediewistycznego (m.in. Edward Burn-Jones oraz Dante Gabriel Rossetti), stworzyła podwaliny pod rozwój nowego nurtu artystycznego, jakim okazał się symbolizm. W późniejszych latach kierunek ten zaowocował wieloma pomniejszymi prądami, które także stanęły w opozycji do charakterystycznych dla II połowy XIX stulecia kultu nauki oraz starającej się go „dogonić” sztuki.
 |
| Paul Gauguin „W falach” (1889) |
Jednym z nich była tzw. Szkoła z Pont-Aven. Artyści ją reprezentujący tworzyli dzieła nawiązujące do kultury ludowej, pełne symboli i tajemniczych przedstawień. Posługiwali się głównie technikami syntetyzmu oraz cloisonizmu (polegały one na stosowaniu dużych rozmiarów plam kolorów, w których kształty oddzielano silnie zaznaczonymi konturami). Szkołę tę reprezentowali m.in. Louis Anquetin i Paul Gauguin.
Spośród najważniejszych artystów mających wpływ na rozwój symbolizmu i ściśle związanych z jego początkami warto wymienić głównie Gustave'a Moreau oraz Arnolda Böcklina. Pierwszy z nich był Francuzem, którego twórczość podejmowała głównie tematy literackie, religijne oraz mitologiczne. Charakteryzowała się ona nastrojem tajemniczości i niepokoju. Najważniejsze dzieła tego artysty to np.: „Orfeusz”, „Diomedes pożerany przez własne konie”, „Europa i byk”, „Taniec Salome”, „Kwiat mistyczny”.
Natomiast Arnold Böcklin przyszedł na świat w Szwajcarii. Malował najczęściej nastrojowe krajobrazy, w których uwzględniał niesamowite stworzenia wywodzące się z mitologii (np. nimfy, syreny itp.). Do jego najważniejszych dzieł należą: „Wyspa umarłych”, „Walka centaurów”, „Morska Idylla” oraz „Autoportret ze śmiercią grającą na skrzypcach”.