Sztuka II połowy XIX wieku - charakterystyka

Ogólna charakterystyka   

Sztuka II połowy XIX wieku określona była głównie przez zasadę dokładnego oddawania rzeczywistości. Na rzecz tego postulatu zrezygnowano z wszelkich sposobów upiększania świata, starając się ukazać jego pełny, realny kształt. Dzieła zaczęły dotykać bardziej przyziemnej tematyki. Przedstawiały prozaiczne czynności z codziennego życia, analizowały ludzkie sposoby postrzegania świata, koncentrowały się na scenach z życia zbiorowości oraz podejmowały próbę uchwycenia piękna największej fascynacji ówczesnych artystów – miasta.
    
W czasie pozytywizmu narodziło się wiele nowych nurtów, które na stałe zapisały się w historii sztuki, rzutując na twórczość późniejszych artystów. Jednym z najważniejszych prądów powstałych w tym czasie był eklektyzm – widoczny głównie w architekturze oraz muzyce (niekiedy także w rzeźbie i malarstwie). Polegał on na łączeniu znanych już motywów (np. barokowej ornamentyki i renesansowej kompozycji). Poszczególne gałęzie sztuki wytworzyły odmienne prądy, jednak większość z nich przeplatała się i była obecna w pojedynczych dziełach.
    

Malarstwo   

Malarstwo w II połowie XIX wieku znalazło się w okresie bujnego rozkwitu. Porzucono, rzecz jasna, charakterystyczny dla romantyzmu subiektywizm, zwracając się w stronę obiektywizmu, co zaowocowało narodzinami wielu nowych nurtów w tej gałęzi sztuki. Wciąż aktywny pozostawał akademizm, który propagowały Akademie Sztuk Pięknych. Założeniem tego prądu powstałego w XVII stuleciu było nawiązywanie do twórczości antycznej i renesansowej. Czyniono to nie tylko na płaszczyźnie tematycznej, lecz także w sposobie ukazywania ludzkiego ciała (proporcje). Szczególnie ważne dla twórców związanych z akademizmem było malarstwo historyczne. Wśród najważniejszych przedstawicieli akademizmu warto wymienić m.in. Henryka Semiradzkiego, Alexandre Cabanelego, Hansa Makarta oraz Fiodora Bruniego.
    
Około czterdziestu lat na arenie francuskiego malarstwa była tzw. Szkoła  z Barbizon. Początek ich twórczości przypada na rok 1830, natomiast koniec na 1870. Dla swojej działalności szukali oni inspiracji w sferze natury, uciekając od zgiełku miasta. Ich ulubionym gatunkiem był pejzaż. Najczęściej przedstawiali prostych ludzi wykonujących prace rolnicze oraz zwierzęta i inne elementy natury. W Barbizon tworzyli m. in. Camille Corot oraz Theodor Rousseau.
    

Gustave Courbet, Kąpiące się

Théodore Rousseau, Dęby w Apremont (1852)

 

Druga połowa XIX wieku przyniosła narodziny realizmu. Prąd ten szybko zyskał znaczne uznanie i rozprzestrzenił się na całą Europę. Malarstwo tego typu ukazywało życie prostych ludzi w prosty sposób. Wyzbyto się ozdobników oraz nienaturalnych stworzeń, koncentrując się na działaniu człowieka i jego zmaganiach z rzeczywistością. Realiści posługiwali się ciepłymi, lecz stonowanymi barwami. Najważniejszymi przedstawicielami malarstwa realistycznego byli: Jean Francois Milet oraz Gustaw Courbert (Francja). W Polsce estetykę tę reprezentowali m. in. Józef Chełmoński i Aleksander Gierymski. Szczególną grupą malarzy realistycznych byli rosyjscy Pieriedwiżnicy (m. in. Iwan Kramskoj, Abram Achipow oraz Wasilij Pierow). Ich twórczość – głównie pejzaży i sceny z życia rosyjskiej biedoty – miała na celu ukazanie zacofania wielkiego imperium i skłonienie do przeprowadzenia niezbędnych reform.
    
Rok 1874 przyniósł narodziny kolejnego prądu malarskiego – impresjonizmu. Twórcy wyznający ten porządek odrzucili wyznaczniki malarstwa akademickiego (określona tematyka, idealizowanie dzieła itp.) na rzecz szczególnego zwrócenia uwagi na ulotność i piękno chwili. Dzieła impresjonistów stanowią odbicie indywidualnego sposobu postrzegania danych zjawisk (najczęściej wywodzących się ze świata natury). Płótna uwieczniały krótkotrwałe momenty, uwzględniając szczególne oświetlenie, grę kolorów, naturalną kompozycję. Impresjonizm nie podejmował ważkiej tematyki. Interesowało go raczej piękno codziennych chwil. Najważniejszymi przedstawicielami impresjonizmu byli: Claude Monet, Edgar Degas, August Renoir itd. W Polsce reprezentowali go m.in. Władysław Podkowiński, Leon Wyczółkowski oraz Józef Pankiewicz.
    

Claude Monet, Plaża w Trouville, 1870

 

Już w 1848r. w Londynie powstało bractwo prerafaelitów. Sprzeciwiali się oni wiktoriańskiemu postrzeganiu sztuki (było ono blisko związane z francuskim akademizmem). W swoich dziełach, chociaż nawiązywali do tradycji malarstwa, zawsze starali się zostawiać „otwarte furtki”, czyli symbole, które często wymykały się jednoznacznej interpretacji. Było to spowodowane ich wiarą w fakt, iż sztuka, poza pięknem kompozycji, powinna zawierać także określone treści. Do najważniejszych przedstawicieli malarstwa prerafaelitów należą: William Hunt, John Everett Millais oraz Charles Alston Collins.
    
Dwanaście lat po impresjonizmie pojawił się symbolizm, do którego powstanie znacznie przyczynili się prerafaelici - głównie ci zgromadzeni w tzw. „skrzydle średniowiecznym”. Manifest tego nurtu w sztukach plastycznych opublikowany został w 1886r. w paryskim dzienniku „Le Figaro”. Prąd ten stanowił zaprzeczenie naturalizmu i realizmu. Obraz symbolistyczny nie musiał mieć odbicia w rzeczywistości. Sferą jego pochodzenia była psychika artysty. Poszczególne emocje i myśli znajdowały odbicie w umieszczanych na płótnach. Najważniejszymi przedstawicielami symbolizmu byli m. in. Gustave Moreau, Pierre Puvis de Chevannes, Fernard Khnopff. W Polsce reprezentowali go: Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Władysław Podkowiński itp.

August Renoir, Odaliska w ciżemkach

W Polsce II połowy XIX wieku rozwijały się wszystkie nurty malarstwa, jakie obecne były w Europie. Rodzimi artyści byli zazwyczaj ludźmi niezwykle dobrze wykształconymi i znającymi europejskie trendy. Jednakże w kraju podzielonym między trzech zaborców największe znaczenie zyskała historyczna odmiana tej sztuki. Dzieła tego typu tworzyli reprezentanci różnych stylów, a ich najważniejszym celem było budzenie patriotycznego ducha oraz podtrzymywanie dumy narodowej. Najważniejszymi artystami tworzącymi w tej konwencji byli m. in. Jan Matejko, Wojciech Kossak, Juliusz Kossak.

Rzeźba   

Rzeźba w II połowie XIX stulecia nie wytworzyła tak wielu nurtów artystycznych jak malarstwo. W tej dziedzinie sztuk plastycznych wciąż dominowały akademizm oraz realizm (w pewnym sensie także impresjonizm). Pierwszy z tych prądów, podobnie jak w malarstwie, zakładał nawiązywanie do sprawdzonych wzorców antyku i renesansu. Najczęściej wybierano więc tematykę mitologiczną, co nie łączyło się z rozwijającymi się wówczas sposobami postrzegania świata. Znacznie bardziej interesującym nurtem w rzeźbie był realizm. Twórczość tego rodzaju ukazywała głównie prostych ludzi w czasie wykonywanych przez nich praca lub też piękno kobiecego ciała (bez konieczności odwoływania się do scen mitologicznych). Kompozycja rzeźby realistycznej związana była z dokonaniami akademizmu – gładka faktura, doskonałe imitowanie autentycznych postaci ludzkich. Najważniejszym przedstawicielem rzeźby realistycznej był Constantin Meunier – belgijski artysta, autor dzieł takich jak np. „Oracz”, „Górnik”, „Hutnik”.
    

Auguste Rodin, Myśliciel

Bardzo wielki wpływ na rozwój rzeźbiarstwa II połowy XIX stulecia miał August Rodin. Był on artystą bardzo mocno inspirującym się symbolizmem oraz impresjonizmem. W swojej twórczości odchodził nieco od naturalnego prezentowania ludzkich sylwetek (wyniesionego z akademizmu) na rzecz symbolicznych postaw  (np. „Myśliciel”) oraz scen „Brama piekieł”, „Mieszczanie z Calais”. 

W Polsce rzeźba II połowy XIX stulecia w dużej mierze bazowała na dokonaniach europejskich artystów. Naturalizm i realizm reprezentowali Teofil Lenartowicz (znany przede wszystkim jako poeta) oraz Teodor Rydygier. Duże znaczenie zyskała także charakterystyczna dla państwa podzielonego między trzech zaborców sztuka „ku pokrzepieniu serc”. Najdoskonalszym przykładem tego rodzaju rzeźby jest „Słowianin zrywający pęta” Stanisława Romana Lewandowskiego. Dzieło to było niezwykle wymowne w swojej nieprzychylnej dla zaborców wymowie.
      

Architektura   

W architekturze II połowy XIX wieku dominowały dwa nurty główne – historyzm oraz eklektyzm. Pierwszy z nich polegał na naśladownictwie cech charakterystycznych architektury czasów minionych. Wyodrębniono w nim następujące prądy: neoromanizm, neogotyk, neorenesans oraz neobarok. Największy rozkwit pierwszego z nich nastąpił w Niemczech (gotyk uważano tam za francuski). Zazwyczaj wznoszono w tym stylu świątynie oraz budowle świeckie nawiązujące do średniowiecznych twierdz. Neogotyk narodził się już ok. połowy XVIII stulecia w Anglii. To właśnie na tamtejszej odmianie tego stylu wzorowały się późniejsze jego realizacje. Najczęściej budowano w nim świątynie oraz ratusze. Neorenesans najbujniej rozwijał się w okresie od 1870 do 1890. W jego myśl wznoszono głównie obiekty użyteczności publicznej (co wiązało się ze specyficzną fasadą budowli tego typu – były całkiem zwarte i symetryczne) – głównie banki, poczty itp. Najpóźniej, bo w latach osiemdziesiątych XIX stulecia, nastąpił rozwój neobaroku. Jego ozdobna i pełna ornamentów forma stała się charakterystyczna dla budowanych wówczas obiektów użyteczności publicznej (bo to je głównie budowano w neobaroku). W późniejszych latach styl ten zaczął łączyć się z secesją, która narodziła się w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku.
  

Teatr Słowackiego w Krakowie

 

Narodziny eklektyzmu datowane są na lata 30 XIX stulecia. Polegał on na łączeniu ze sobą rozmaitych stylów architektonicznych w obrębie jednej budowy. Często zespalano ze sobą rozwiązania niepasujące do siebie, co mogło dawać nie najlepsze efekty (działania takie praktykowana głównie na początku obowiązywania eklektyzmu). Wraz z rozwojem tego nurtu zaczęto dbać o porządek, zazwyczaj łącząc ze sobą dwa style. Eklektyzm pod koniec XIX wieku ustąpił miejsca secesji.
    
Najważniejsze budowle powstałe w II połowie XIX stulecia to m. in. Teatr im Juliusza Słowackiego w Krakowie (eklektyzm z widoczną dominacją neobaroku, wzniesiony w latach 1891 – 1893), Pałac Izraela Poznańskiego w Łodzi (eklektyzm – połączenie neorenesansu i neobaroku, uformowany w latach 1888 – 1893), Wieża Eiffla (eklektyzm), Statua Wolności (eklektyzm), Zamek Cesarski w Poznaniu (neoromanizm), zamek w Kórniku (neogotyk), ratusz w Bielsku – Białej (neorenesans), Opera Garniej w Paryżu (neobarok), Zachęta Narodowa Galeria Sztuki w Warszawie (neobarok).

Wieża Eiffla, Paryż

 

Muzyka   

Muzyka II połowy XIX wieku wiąże się przede wszystkim z postacią niemieckiego kompozytora – Richarda Wagnera (1813 – 1883). Przez długie lata był on muzykiem okresu romantyzmu, jednakże jego poszukiwania sięgały znacznie dalej. Największą ambicją kompozytora „Latającego Holendra” było stworzenie uniwersalnego dzieła sztuki łączącego w sobie wszystkie jej dziedziny – „Gesamtkunstwerk”. Przestrzenią idealnie pasującą do takiego przedsięwzięcia miała być opera, którą Wagner bardzo starannie zreformował (wydłużył przedstawienia i wzbogacił je o wyraźny wątek fabularny, dodał nowe instrumenty itp.). Najważniejszym dziełem w dorobku Wagnera jest „Pierścień Nibelungów” – opera, jakiej stworzenie zajęło mu niemal 25 lat. Utwór ten łączył w sobie elementy mitologii germańskiej i skandynawskiej ze wspaniałą scenografią i muzyką.