Eliza Orzeszkowa - biografia i twórczość

Eliza Orzeszkowa - zdjęcie z 1904 r.

Z domu Korwin-Pawłowska, powieściopisarka, publicystka i działaczka polityczna. Urodziła się 6 czerwca 1841 r. w Milkowszczyźnie jako druga córka adwokata Benedykta Pawłowskiego i jego drugiej żony, Franciszki z Kamieńskich. Ojciec stworzył dom pełen dzieł sztuki i kulturalnej atmosfery, niestety zmarł, gdy Eliza miała zaledwie trzy lata. Wówczas pozostała rodzina (same kobiety) wydzierżawiła majątek i wyprowadziła się do Grodna.

W 1852 roku przyszła pisarka wyjechała do Warszawy na pensję sióstr Sakramentek, gdzie poznała Marię Wasiłowską, później Konopnicką. Dziewczęta połączyły wspólne zainteresowania i talent literacki, który przejawiał się już w latach edukacji szkolnej.

Po powrocie do Grodna w 1857 roku na jednym z balów Eliza poznała Piotra Orzeszkę, kilkanaście lat starszego od siebie utracjusza, który w małżeństwie z majętną panną widział szansę na uratowanie swojej katastrofalnej sytuacji finansowej. Ich ślub odbył się 21 stycznia 1858 roku, a zaraz potem Orzeszkowa przeniosła się do majątku męża w Ludwinowie. Wraz z jego młodszym bratem, Florentym, założyła szkółkę wiejską, co stało się osią konfliktu małżeńskiego, na skutek którego na pewien czas wyjechała do Warszawy. Powróciła do Ludwinowa w czasie powstania styczniowego, udzielając schronienia jego uczestnikom, m.in. Romualdowi Trauguttowi. Prawdopodobnie z tego powodu jesienią 1863 roku Piotr Orzeszko został aresztowany, a w marcu 1865 roku zesłany na Sybir, zaś jego majątek skonfiskowano. Eliza powróciła wtedy do Milkowszczyzny i rozpoczęła starania o unieważnienie małżeństwa, które uzyskała w 1869 roku.

Niedługo potem sprzedała rodzinny majątek i przeprowadziła się do Grodna, gdzie powstały jej pierwsze utwory literackie, m.in. powieści „Marta”, „Pan Graba” czy „Meir Ezofowicz”, utrzymane w stylistyce realizmu. Pod koniec lat 60. zaczęła tworzyć rozprawy krytyczno-literackie, zaś na lata 80. przypada szczytowy okres w jej twórczości. Powstały wtedy powieści „Nad Niemnem” i „Cham”, Orzeszkowa zajęła się również nowelistyką. W latach 1879-1882 była współwłaścicielką firmy wydawniczej w Wilnie, później zaś została internowana do Grodna.

W latach późniejszych, zwłaszcza od czasu zawarcia w 1894 roku związku małżeńskiego z wieloletnim partnerem mecenasem Stanisławem Nahorskim, pisarka w dużej mierze zrezygnowała z działalności twórczej na rzecz rozmaitych inicjatyw filantropijnych i społecznych, współpracowała również z tygodnikiem „Bluszcz”. Znacznemu złagodzeniu uległy jej radykalne poglądy społeczno-ideowe, przekonała się też do krytykowanej wcześniej estetyki młodopolskiej.

W 1904 roku Aleksander Brückner, który był w tym czasie profesorem uniwersytetu w Berlinie, zaproponował kandydaturę Orzeszkowej do Literackiej Nagrody Nobla. Akademia zastanawiała się nad podzieleniem Nagrody pomiędzy nią a Henryka Sienkiewicza, ostatecznie postanowiono jednak przyznać ją tylko pisarzowi. W 1909 roku Orzeszkowa została nominowana powtórnie, przegrała jednak ze szwedzką pisarką Selmą Lagerlöf.

Zmarła po ciężkiej chorobie 23 maja 1910 roku w Grodnie, gdzie została pochowana.

Najważniejsze dzieła Elizy Orzeszkowej:

1866 „Obrazek z lat głodowych” (debiut)
1866 „Kilka uwag nad powieścią”
1868 „Z życia realisty”
1870 „Kilka słów o kobietach”
1871 „Cnotliwi”
1872 „Pan Graba”
1873 „Marta”
1875 „Eli Makower”
1877 „Maria”
1878 „Meir Ezofowicz”
1879-1882 „Z różnych sfer” (zbiór nowel)
1880 „Patriotyzm i kosmopolityzm”
1881 „Widma”
1882 „O Żydach i kwestii żydowskiej”
1885 „Dziurdziowie”
1888 „Nad Niemnem”
1891 „Westalka”
1898 „Iskry” (zbiór nowel)
1904 „Ad astra. Dwugłos”
1910 „Gloria victis” (zbiór opowiadań)