Nazwa „pozytywizm” pochodzi się od „Kursu filozofii pozytywnej” Augusta Comte'a, książki, która opublikowana została w 1842 (po 12 latach prac). W dziele tym zawarte zostały nie tylko nowe wytyczne dotyczące nauki, lecz także liczne idee, które na długi czas zmieniły światopogląd ówczesnych.
Warto w tym miejscu przypomnieć, iż w Europie, w przeciwieństwie do Polski, termin „pozytywizm” nie odnosił się do literatury (kultury), gdyż ta rozwijała się w sposób niezależny, tworząc zróżnicowane prądy, pośród których kilka było inspirowanych pozytywizmem.
Filozofia
Podstawą pozytywizmu miała być filozofia pozytywna. Głosiła ona konieczność nieustannego postępu we wszystkich dziedzinach życia. Środkiem do osiągnięcia celu miała być wiedza, która w tym okresie otoczona była prawdziwym kultem. Bezdyskusyjna była dominacja nauk przyrodniczych, gdyż to właśnie one były w stanie zapewnić najpełniejszy ogląd świata, oparty na dowodach i sprawdzalnych prawach.
Z filozofią pozytywną łączyły się także pomniejsze prądy myślowe, jakie często powstawały (lub mogły efektywnie się rozwijać) na jej gruncie. Były to: scjentyzm, agnostycyzm, utylitaryzm, ewolucjonizm oraz monizm przyrodniczy. Pierwszy z nich zakładał, iż dzięki nauce i wiedzy można poprawiać świat, a najcenniejszym narzędziem są potwierdzone, sprawdzalne fakty. Agnostycyzm dotyczył natomiast odrzucenia tego, czego nie dało się w żaden sposób udowodnić (m.in. istnienia Boga). Istotę utylitaryzmu stanowiło przekonanie, że wszystko, co przynosi korzyści, jest działaniem pozytywnym z punktu widzenia moralnego; wartość jednostki także określano przez pryzmat wkładu, jaki miała ona w rozwój społeczeństwa. Jeśli zaś chodzi o monizm przyrodniczy, postulował on badanie zjawisk społecznych (także sztuki) metodami wywodzącymi się z nauk przyrodniczych. To właśnie na jego gruncie wyrósł organicyzm, czyli pogląd traktujący społeczeństwo jako żywy organizm.
Najwybitniejszymi myślicielami europejskiego pozytywizmu byli m.in.: August Comte, Hipolit Taine, John Stuart Mill, Herbert Spencer oraz Karol Darwin.
Kultura
Kultura pozytywizmu rozwijała się na gruncie, jaki pozostawił dla niej romantyzm – epoka o wielkim znaczeniu, czas geniuszy. W żaden sposób nie sparaliżowało to jednak nowych ruchów kulturotwórczych, które często zaprzeczały dokonaniom poprzedniej epoki.
Szczególne znaczenie w kulturze pozytywizmu zyskał realizm. Prąd ten głosił konieczność wiernego przedstawiania rzeczywistości w sztuce, co w dużej mierze wiązało się z ówczesnymi poglądami filozoficznymi. Najbujniej rozwijał się on w literaturze i malarstwie, chociaż w sztukach plastycznych przez długi czas był usilnie marginalizowany przez zwolenników akademizmu.
2. połowa XIX wieku przyniosła także narodziny impresjonizmu, który największe znaczenie zyskał właśnie w malarstwie. Istotą tego nurtu było eksperymentowanie z ludzką percepcją. Impresjoniści szybko nakładali plamy czystych kolorów, próbując jak najpełniej oddać zjawisko widziane przez krótką chwilę. Rzeźbiarze osiągali ten efekt dzięki odpowiedniemu manipulowaniu fakturą dzieła. Impresjonizm pojawił się także w literaturze. Stosowanie tej techniki w prozie dotyczyło głównie zapośredniczonych opisów – przedstawianych z perspektywy bohatera). W poezji impresjonizm dotyczył zaś odpowiedniego komponowania warstwy brzmieniowej, a także stosowaniu zabiegu synestezji (połączenia doświadczeń odbieranych różnymi zmysłami). Nieco silniej impresjonizm zaznaczył swoją obecność w dramacie, gdzie przez pewien czas był znaczącą tendencją (następnie przekształcił się w dramat symboliczny).
W kulturze II połowy XIX stulecia narodził się także symbolizm. Jego zwolennicy głęboko wierzyli w to, iż zjawiska ogólnie dostępne ludzkiej percepcji ukrywają tajemnicze znaczenia i sensy. W swoich dziełach podejmowali oni głównie tematykę zaczerpniętą ze sfer nieświadomości (sny) oraz tajemnic. Znaczącą pozycję symbolizm zyskał w literaturze (głównie w poezji) oraz w malarstwie, gdzie jego powstanie poprzedziła działalność Prerafaelitów.
Mówiąc o kulturze epoki pozytywizmu, nie można pominąć także muzyki, w której przez bardzo długi czas najważniejszą rolę odgrywał romantyzm (aż do lat 80. XIX wieku). Później stopniowo wyodrębniały się coraz nowsze nurty (m.in. impresjonizm), co zadecydowało o zerwaniu z romantyczną tradycją (od tego okresu muzykę określano terminem „modernistyczna”).
W architekturze XIX stulecia doszło do odrodzenia największych stylów historycznych. Nowy nurt, który głosił powrót do romanizmu, gotyku oraz baroku nazwano historyzmem, a w jego duchu powstało wiele budowli w całej Europie. Jeszcze większą popularność zyskał eklektyzm. Zgodnie z jego założeniami wznoszono nowe budynki, łącząc ze sobą cechy charakterystyczne dla rozmaitych stylów.
Społeczeństwo
Epoka pozytywizmu to okres narodzin socjologii – nauki o społeczeństwie. Przyczyniło się do coraz większe zainteresowanie tematyką społeczną. Już w oświeceniu pojawiały się teorie mówiące, iż społeczeństwa nie istnieją przypadkowo, a ich działania są ustalone (np. Giambattista Vico twierdził, iż największą rolę w tym procesie odgrywa Opatrzność). Pozytywizm przyniósł w tej kwestii nową jakość – oparcie perspektywy postrzegania zorganizowanych grup ludzkich na nauce. Największe znaczenie miały nurty takie jak organicyzm oraz ewolucjonizm.
Społeczeństwo stało się także wiodącym tematem w sztuce. Realizm i naturalizm w dużej mierze czerpały tematy z życia codziennego, często ukazując trudności, jakie spotykają przeciętnych ludzi w ich codziennej egzystencji. Początkowo dzieła tego typu nie cieszyły się wielką popularnością (szczególnie w sztukach plastycznych), jednak z czasem ich pozycja stawała się coraz silniejsza, czego efekty widoczne są także w dzisiejszej sztuce.