Początki pozytywizmu
Początki pozytywizmu są ściśle powiązane z osobą francuskiego myśliciela – Augusta Comte’a. To właśnie on stworzył podstawy nowego systemu myślowego, który nazwany został filozofią pozytywistyczną (od wydawanego w latach 1830 – 1842 sześciotomowego dzieła „Kurs filozofii pozytywnej”). Jej najważniejsze założenia były następujące: badanie rzeczy dostępnych ludzkiemu umysłowi, poprawa życia, poszukiwanie pewnej wiedzy, praca pozytywna (nie tylko krytyka), stosowanie metod naukowych (głównie przyrodoznawczych, ale także ekonomicznych, statystycznych oraz socjologicznych).
Ramy pozytywizmu są, rzecz jasna, umowne. Przyjmuje się, że jego początek w Europie (gdzie zwany był także realizmem – ze względu na tendencje dominujące w ówczesnej sztuce) miał miejsce w latach 30 XIX stulecia, a koniec wiąże się często z datą śmierci Flauberta (jednego z najwybitniejszych twórców tej epoki) – 1880 - oraz manifestem symbolistów („Le Symbolism”), który ukazał się we francuskim „Le Figaro” w 1886 r.
W Polsce jako datę, po której pozytywizm stał się dominującym nurtem w sztuce i filozofii podaje się rok upadku powstania styczniowego – 1864. Natomiast data jej końca jest kwestią dyskusyjną i najczęściej sytuuje się ją w okresie od 1890 do 1900 (kiedy to pokolenia pozytywistów i młodopolskich modernistów działały równolegle).
Światopogląd i najważniejsze zagadnienia filozofii pozytywizmu
Pozytywizm był epoką specyficzną – zarówno w Europie, jak i w Polsce stanowił on odpowiedź na niedoskonałość czasów go poprzedzających, szukał rozwiązań politycznych kryzysów i dążył do wprowadzenia zmian niezbędnych do unowocześnienia społeczeństwa.
Scjentyzm
Scjentyzm narodził się już w XVII stuleciu, w epoce oświecenia, a za jego twórcę uważa się brytyjskiego historyka i myśliciela – Davida Hume’a. Światopogląd pozytywistyczny opierał się na odrzuceniu wiedzy niedającej sprawdzić się w sposób empiryczny. Irracjonalizm, metafizyka i intuicyjność znacznie straciły na wartości w czasach tej epoki. Natomiast na pierwsze miejsce wysunęły się fakty, prawa naukowe oraz empiryczna możliwość potwierdzenia danych tez.
Agnostycyzm
Pytania o istnienie Boga w pozytywizmie uznawano za bezcelowe, gdyż w żaden sposób nie można naukowo udowodnić istnienia Absolutu. Dlatego też religia stała się mniej znacząca, a więzi społeczne starano się zacieśniać poprzez wspólną pracę i tolerancję – wartości mające zagwarantować dobre funkcjonowanie każdej jednostki.
Monizm przyrodniczy
Monizm przyrodniczy był przekonaniem, że świat ludzki i świat przyrody rządzą się tymi samymi prawami i stanowią jedność. Pogląd ten w pozytywizmie był tak silny, że wszystkie problemy i zagadnienia starano się badać z zastosowaniem metodologii nauk przyrodniczych (także malarstwo, literaturę itp.).
Ewolucjonizm
Pozytywistyczny ewolucjonizm ściśle wiązał się z koncepcją Darwina. Myśliciele wyznające ten pogląd twierdzili, iż wszystkie byty (w tym także społeczeństwo) rozwijają się od stadiów niższych do lepszych, bardziej kompletnych.
Ewolucyjny egalitaryzm
Ewolucyjny egalitaryzm to pogląd, który ściśle wiąże się z przekonaniem o stopniowym i koniecznym rozwoju świata (tak ludzkiego, jak i przyrody). Proces ten miałby w przyszłości zaowocować zrównaniem się wszystkich ludzi w społeczeństwie (nazwa pochodzi od francuskiego słowa égalité – równość).
Utylitaryzm
Koncepcję utylitaryzmu wysunął John Stuart Mill – angielski filozof, ekonomista i politolog. Polegał on na przekonaniu, że nie ma żadnej sprzeczności w interesach jednostki i interesach społeczeństwa (przeświadczenie to zaowocowało później zupełnym podporządkowaniem ogółowi).
Eudajmonistyczny Utylitaryzm
Zgodnie z tym poglądem moralne jest takie postępowanie, które prowadzi do jak największych korzyści dla całego społeczeństwa. Właściwie działający człowiek wnosi więc pozytywne jakości do życia ogółu i jego rozwoju.
Organicyzm
Organicyzm to pogląd głoszący, iż społeczeństwo funkcjonuje podobnie do żywego organizmu. Tylko wzorowa i sprawna współpraca między poszczególnymi instytucjami mogła gwarantować jego należyte działanie.
Termin ten został po raz pierwszy użyty przez Herberta Spencera – jednego z najwybitniejszych angielskich filozofów i socjologów.
Determinizm
Pojęcie to wywodzi się od Hipolita Taine’a – francuskiego filozofa, historyka i krytyka literackiego. Wyraża ono przekonanie, że dany człowiek uwarunkowany jest przez czynniki biologiczne oraz moment historyczny, w którym przyszło mu żyć.
Praktycyzm
Praktycyzm był założeniem głoszącym konieczność stawiania przed sobą celów możliwych do zrealizowania. Bardzo ważnym aspektem tego poglądu było odpowiednie dobieranie środków i metod mających uskutecznić dane działanie.
Realizm
Realizm stał się nurtem dominującym w sztuce pozytywizmu. Głosił on zasadę wiernego oddawania świata – takiego, jakim naprawdę jest. Do realizacji tych założeń najlepiej nadawały się powieści. Dlatego też pozytywizm jest okresem, w którym gatunek ten przeżywa szczególnie bujny rozkwit. Działo się tak, gdyż dawał on możliwość dokładnego ukazania społeczeństwa, wraz z zachodzącymi w jego obrębie interakcjami (np. między przedstawicielami różnych narodowości, stanów, religii).
Naturalizm
Naturalizm może wydawać się rozszerzeniem założeń realizmu. Ten nurt artystyczny koncentrował się na ukazywaniu świata w sposób skrajnie obiektywny, w jakim autor był tylko „podawaczem faktów”. Człowieka ukazywano w nim często jako część przyrody – stworzenie podlegające popędom i instynktom. Z drugiej strony oddziaływały na niego wymogi stawiane przez społeczeństwo, co często prowadziło do głębokich konfliktów wewnętrznych.
Polski pozytywizm
Pozytywizm na terenach ówczesnego Królestwa Polskiego rozwijał się w sposób odmienny niż w pozostałej części świata. Przyczyną takiego stanu rzeczy były, co oczywiste, specyficzne uwarunkowania polityczne oraz kulturowe (bardzo silne oddziaływanie romantyzmu, który walnie przyczynił się do podjęcia prób narodowowyzwoleńczych). Badacze wyróżniają w nim cztery modele światopoglądowe, które różniły się od siebie w poszczególnych aspektach:
Nurt postromantyczny
Nurt w dużej mierze nawiązywał do najważniejszych aspektów polskiego romantyzmu. Wciąż uważano, że nie można żyć w pokoju z zaborcami, nadal wierzono w historyczną misję Polaków. Zadania ludzkie nadal postrzegano w sposób maksymalistyczny (albo wszystko, albo nic).
Tradycjonalizm
Tradycjonaliści utożsamiali Polskę i Polaków z wiarą katolicką. Odrzucali zachodnią ideę egalitaryzmu, głęboko wierząc w hierarchiczność społeczeństwa, na czele którego powinno stać ziemiaństwo. To właśnie na tym gruncie narodziła się koncepcja trójlojalizmu, nawołująca mieszkańców poszczególnych zaborców do lojalności wobec ciemiężycieli. Odpowiednie kroki planowano podjąć dopiero później, gdy naród stanie się wystarczająco silny.
Pozytywizm
Klasyczny pozytywizm rozwijał się głównie na terenie Królestwa Polskiego (przede wszystkim w Warszawie). Głosił on ideały zbieżne z zachodnioeuropejską wersją tego poglądu.
Praca u podstaw
Praca u podstaw była poglądem charakterystycznym dla polskiego pozytywizmu. Dzięki takiej działalności przedstawiciele tego nurtu pragnęli doprowadzić do poprawy warunków życia w społeczeństwie i uświadomienia jego członków. Następnie miało to prowadzić do umocnienia się narodu i skutecznego przeciwstawienia się zaborcom.
Praca u podstaw przejawiała się przede wszystkim w systematycznym podnoszeniu poziomu życia podstaw społeczeństwa (ludzi najprostszych). Byli oni szczególnie podatni na wynaradawiające działania zaborców, które miały doprowadzić do przekształcenia ich w obywateli państw zajmujących terytoria Polski.
Legalizm organicznikowski
Legalizm organicznikowski to także prąd myślowy charakterystyczny dla polskiego pozytywizmu. Jego przedstawiciele głosili konieczność zaakceptowania istniejącej sytuacji (podziału Polski między zaborców) i skoncentrowaniu się na pracy u podstaw, by poprawić stan społeczeństwa.
Socjalizm
Ideologia socjalistyczna zakładała zrównanie społeczeństwa poprzez obalenie dzięki rewolucji znajdujących się w uprzywilejowanej pozycji kapitalistów (także posiadaczy i ziemian).
Filozofia pozytywizmu
Filozofia pozytywizmu miała przede wszystkim cechować się praktycznym charakterem, rozstrzygać problemy ściśle wiążące się z życiem ludzkim. Nie interesowały jej dywagacje oparte na mglistych przesłankach (metafizyka, mistyka, intuicjonizm). Ówcześni myśliciele bezwzględnie ufali nauce i jej ściśle ustalonej metodologii. Metody nauk przyrodniczych stosowane były do badania wszystkich aspektów życia ludzkiego. To niemal nieograniczone zaufanie do nauki miało doprowadzić do rozwoju społeczeństwa i poprawy warunków życia wszystkich jego przedstawicieli. Samą naukę postrzegano zaś w sposób indukcyjny – to eksperymenty i doświadczenia miały stać się bazą do wysuwanych przez nią twierdzeń. Następnie powinny one zostać ujęte w ramy ścisłej definicji, która pozwoliłaby na jak najpełniejszą werbalizacje poszczególnych obserwacji, wniosków itp.
Najważniejszymi myślicielami pozytywizmu byli August Comte (1798 – 1857), John Stuart Mill (1806 – 1873), Herbert Spencer (1820 – 1903), Hipolit Taine (1828 – 1893) oraz Ernest Renan (1823 – 1892).