Pozytywizm – jako ideologia i tendencja w sztuce i literaturze – istniał tylko w Polsce, co spowodowane było trudną sytuacją, w jakiej znalazł się nasz naród podzielony między trzech zaborców. W innych państwach europejskich sfera artystyczna nie była tak mocno uzależnione od kwestii politycznych, dzięki czemu mogła rozwijać się autonomicznie względem ideologii.
Podstawą kształtowania się nowych nurtów oraz technik literackich było w decydującej mierze zaprzeczenie poprzedniej epoce – romantyzmowi. Nastąpiło więc odejście od tematyki stawiającej na indywidualizm jednostki na rzecz podejmowania przez twórców kwestii społecznych.
Najbardziej cenioną formą literacką w dobie pozytywizmu stała się powieść – gatunek niemal zapomniany przez romantyków.
Realizm
Miejsce narodzin realizmu to XIX-wieczna Francja. Istotą tego prądu artystycznego było jak najdokładniejsze i jak najpełniejsze przedstawianie ludzkiego życia. Można wręcz stwierdzić, iż twórcy przenieśli na grunt sztuki założenia naukowe, w myśl których najważniejszym kryterium służącym ocenie wartości dzieła, jest właśnie prawda. Dzieła literackie znalazły się więc niezwykle blisko realnego życia, podejmując tematykę codzienności i ukazując zwykłych ludzi i ich losy. Narracja prowadzona była w sposób obiektywny, uciekający od wszelkich ocen i wartościowania.
Po raz pierwszy terminu „realizm” użyto w 1826 r. w 13. numerze „Mercure français du XIX siecle”. Zastosowany został on jako synonim dla tzw. „literatury prawdy”. Szybko jednak zyskał negatywny wydźwięk i stał się cennym orężem w ręku krytyków literackich walczących z literaturą imitującą prawdziwe życie. Dopiero w 1857 r. nastąpiła zmiana znaczenia tego terminu, do której przyczynił się Jules Champfelury (rozprawa „Le réalisme”). Przede wszystkim zanegował on sensowność stosowania tego terminu w odniesieniu do literatury, która zupełnie nie przystaje do realnego życia, a przedstawione w niej opisy nacechowane są wewnętrznymi emocjami autora. Wśród prawdziwych realistów wymieniał Balzaka i Stendhala. Innym znaczącym twórcą reprezentującym realizm był Gustaw Flaubert (chociaż sam nie chciał, by go tak określano).
Najważniejsi teoretycy realizmu (Champfleury, Duranty, Thulie) postulowali, aby artyści tworząc swoje dzieło, czynili niezbędne obserwacje, wywiady środowiskowe itp. Dzięki temu ich prace nie będą zbyt odbiegać od prawdy. Zalecali także, by bohaterami powieści realistycznych czynić postacie nieprzedstawiające zbyt wielu cech indywidualnych, lecz bliższe zbiorowości, jaką reprezentują. W taki też sposób realizm przedstawiał rozmaite zdarzenia – wyzbywając się indywidualnego podejścia, stosując w zamian perspektywę charakterystyczną dla danej grupy (z uwzględnieniem jej systemu wartości, moralności itp.).
Ojczyzną realizmu była Francja, lecz nurt ten prędko opanował całą Europę. Jego najważniejszymi przedstawicielami byli m.in.: Karol Dickens, Mikołaj Gogol, Lew Tołstoj. Za schyłek tego nurtu literackiego uznaje się rok śmierci Flauberta – 1870.
Naturalizm
Za najważniejszego ze zwolenników i propagatorów naturalizmu uznaje się Emila Zolę. W 1867 r. wydał on powieść pt.: „Teresa Raquin”, a w przedmowie do niej zawarł najważniejsze założenia naturalizmu. Nurt ten nie różnił się w kwestiach fundamentalnych od realizmu, jednak ze względu na szereg wprowadzonych innowacji oraz spojrzenie na rzeczywistość z określonej perspektywy błędne byłoby utożsamianie go z tym prądem.
Naturaliści uważali, że ludzkie życie jest osadzone w naturze i to właśnie jej prawa kierują człowiekiem. Dlatego często ukazywali postaci pozbawione wyższych idei, kierujące
