Pozytywizm – jako ideologia i tendencja w sztuce i literaturze – istniał tylko w Polsce, co spowodowane było trudną sytuacją, w jakiej znalazł się nasz naród podzielony między trzech zaborców. W innych państwach europejskich sfera artystyczna nie była tak mocno uzależnione od kwestii politycznych, dzięki czemu mogła rozwijać się autonomicznie względem ideologii.
Podstawą kształtowania się nowych nurtów oraz technik literackich było w decydującej mierze zaprzeczenie poprzedniej epoce – romantyzmowi. Nastąpiło więc odejście od tematyki stawiającej na indywidualizm jednostki na rzecz podejmowania przez twórców kwestii społecznych.
Najbardziej cenioną formą literacką w dobie pozytywizmu stała się powieść – gatunek niemal zapomniany przez romantyków.
Realizm
Miejsce narodzin realizmu to XIX-wieczna Francja. Istotą tego prądu artystycznego było jak najdokładniejsze i jak najpełniejsze przedstawianie ludzkiego życia. Można wręcz stwierdzić, iż twórcy przenieśli na grunt sztuki założenia naukowe, w myśl których najważniejszym kryterium służącym ocenie wartości dzieła, jest właśnie prawda. Dzieła literackie znalazły się więc niezwykle blisko realnego życia, podejmując tematykę codzienności i ukazując zwykłych ludzi i ich losy. Narracja prowadzona była w sposób obiektywny, uciekający od wszelkich ocen i wartościowania.
Po raz pierwszy terminu „realizm” użyto w 1826 r. w 13. numerze „Mercure français du XIX siecle”. Zastosowany został on jako synonim dla tzw. „literatury prawdy”. Szybko jednak zyskał negatywny wydźwięk i stał się cennym orężem w ręku krytyków literackich walczących z literaturą imitującą prawdziwe życie. Dopiero w 1857 r. nastąpiła zmiana znaczenia tego terminu, do której przyczynił się Jules Champfelury (rozprawa „Le réalisme”). Przede wszystkim zanegował on sensowność stosowania tego terminu w odniesieniu do literatury, która zupełnie nie przystaje do realnego życia, a przedstawione w niej opisy nacechowane są wewnętrznymi emocjami autora. Wśród prawdziwych realistów wymieniał Balzaka i Stendhala. Innym znaczącym twórcą reprezentującym realizm był Gustaw Flaubert (chociaż sam nie chciał, by go tak określano).
Najważniejsi teoretycy realizmu (Champfleury, Duranty, Thulie) postulowali, aby artyści tworząc swoje dzieło, czynili niezbędne obserwacje, wywiady środowiskowe itp. Dzięki temu ich prace nie będą zbyt odbiegać od prawdy. Zalecali także, by bohaterami powieści realistycznych czynić postacie nieprzedstawiające zbyt wielu cech indywidualnych, lecz bliższe zbiorowości, jaką reprezentują. W taki też sposób realizm przedstawiał rozmaite zdarzenia – wyzbywając się indywidualnego podejścia, stosując w zamian perspektywę charakterystyczną dla danej grupy (z uwzględnieniem jej systemu wartości, moralności itp.).
Ojczyzną realizmu była Francja, lecz nurt ten prędko opanował całą Europę. Jego najważniejszymi przedstawicielami byli m.in.: Karol Dickens, Mikołaj Gogol, Lew Tołstoj. Za schyłek tego nurtu literackiego uznaje się rok śmierci Flauberta – 1870.
Naturalizm
Za najważniejszego ze zwolenników i propagatorów naturalizmu uznaje się Emila Zolę. W 1867 r. wydał on powieść pt.: „Teresa Raquin”, a w przedmowie do niej zawarł najważniejsze założenia naturalizmu. Nurt ten nie różnił się w kwestiach fundamentalnych od realizmu, jednak ze względu na szereg wprowadzonych innowacji oraz spojrzenie na rzeczywistość z określonej perspektywy błędne byłoby utożsamianie go z tym prądem.
Naturaliści uważali, że ludzkie życie jest osadzone w naturze i to właśnie jej prawa kierują człowiekiem. Dlatego często ukazywali postaci pozbawione wyższych idei, kierujące się w życiu najprostszymi wartościami, potrzebami oraz instynktami. Z tego powodu w ich dziełach najczęściej pojawiali się bohaterowie z marginesu społecznego – ludzie naznaczeni biedą, cierpieniem i patologiami.
Przedstawiciele naturalizmu starali się oddawać świat w sposób skrajnie realny. W tym celu stosowali techniki realistów, kładąc największy nacisk na stosowanie języka charakterystycznego dla danych środowisk oraz stosując często brutalne, turpistyczne opisy.
Wśród najważniejszych przedstawicieli naturalizmu wymienia się: Emila Zolę, Julesa i Edmonda Goncourtów, Gabrielę Zapolską oraz Antoniego Sygietyńskiego.
Impresjonizm
Impresjonizm narodził się na gruncie sztuk plastycznych, lecz szybko znalazł miejsce także w literaturze. W dużej mierze stanowił on opozycję dla realizmu, akcentując rolę przeżycia oraz uciekając od szarości egzystencji. Pojawiał się we wszystkich gatunkach – prozie, dramacie oraz poezji.
W prozie impresjonizm nigdy nie stał się nurtem samodzielnym. Należałoby raczej uznać go za technikę artystyczną stosowaną przez twórców. Polegała ona głównie na zastąpieniu narratora obiektywnego – subiektywnym. W ten sposób ukazywano często przeżycia bohaterów, którzy konfrontowali się z czymś (zjawiskiem, przedmiotem) o szczególnym znaczeniu. Proza impresjonistyczna pod względem konstrukcji nieco odbiegała od dzieł realizmu. W tym wypadku mniejsze znaczenie miała fabuła (często podzielona na niespójne fragmenty), a silniejszy nacisk kładziono właśnie na opisy, przeżycia, wrażenia itp.
W impresjonistycznej poezji duże znaczenie miało samo jej brzmienie. Nastrój dzieła starano się budować poprzez odpowiednie zestawienia głosek i wyrazów. Jeśli chodzi zaś o tematykę, koncentrowano się głównie na krótkich, nietrwałych, ulotnych zjawiskach i emocjach.
Duże znaczenie impresjonizm zyskał w dramacie. W tym wypadku niemal całkowicie stał się zaprzeczeniem realizmu, silnie akcentując znaczenie przeżywania przez widza sztuki. Całościową fabułę zastąpiono seriami momentów pełnych niedomówień i tajemnic.
Najważniejszymi przedstawicielami impresjonizmu byli m.in.: Marcel Proust, Paul Verlaine oraz Stanisław Wyspiański.
Symbolizm
Za datę narodzin symbolizmu – nurtu zwiastującego rychłe nadejście kolejnej epoki – uznaje się rok 1886. Podstawą tej świeżej jakości w sztuce było przekonanie, iż świat widziany zmysłami skrywa swojej w głębi tajemnicze znaczenia i autentyczne wartości. Wymykają się one postrzeganiu rozumowemu oraz empirycznemu, a opisywać można je tylko dzięki symbolom.
Symbolizm stanowił całkowite zaprzeczenie realizmu i naturalizmu. Pragnął docierać do problemów wspólnych całej ludzkości, lecz ukrytych przed jej zdolnościami poznawczymi. Stosowane przez artystów symbole mogły być rozszyfrowywane tylko na płaszczyźnie intuicji, podświadomości, nigdy jednak w sposób ostateczny (olbrzymie znaczenie dla symbolistów miała także sfera snu).
Używane przez symbolistów znaki wcale nie musiały mieć odniesienia do rzeczywistości. Najważniejsze znaczenie miał sam moment konfrontacji z symbolem, próba jego rozszyfrowania, która otwierała odbiorcę na nowe jakości i wartości.
Najważniejszymi przedstawicielami symbolizmu byli m.in.: Arthur Rimbaud, Charles Baudelaire, Maurice Maeterlinck, Stephane Mallarme, Bolesław Leśmian, Stanisław Wyspiański.
Podsumowanie
Druga połowa XIX stulecia była dla literatury okresem bardzo dynamicznym. W czasie, gdy Europę opanował kult nauki, pojawiały się nurty artystyczne próbujące jak najpełniej referować rzeczywistość, w jakimś stopniu uwzględniając w swoich staraniach pierwiastek naukowości. Realizm i naturalizm miały w zamyśle stanowić odbicie prawdziwego świata i umożliwiać głębsze jego poznanie.
Gdy na przełomie wieków dojdzie do kryzysu światopoglądu naukowego, nastąpi ekspansja nurtów sprzecznych z dokonaniami poprzedniej epoki. Twórcy ponownie zwrócą się w stronę sił irracjonalnych, pozarozumowych, bliższych intuicji oraz podświadomości.