Realizm w literaturze - geneza
Pozytywizm był nurtem ideowym, który stanowił w dużej mierze przeciwieństwo epoki romantyzmu. Szczególnie gwałtownie odwrócono się od duchowej, napiętnowanej idealizmem wizji świata na rzecz jego naukowego oglądu i obrazu. To właśnie wiedza stanowiła dla zwolenników nowych trendów fundament budowania sądów i twierdzeń. Wszystko, czego nie byli w stanie rozumowo potwierdzić, znajdowało się na peryferiach ich światopoglądu, opierającego się na faktach i doświadczeniu. Dlatego też w 2. połowie XIX stulecia pojawiły się takie prądy ideowe jak scjentyzm i agnostycyzm.
Do najważniejszych poglądów pozytywistów dostosowała się także literatura. Porzuciła ona indywidualistyczne, emocjonalne i duchowe spojrzenie na świat. Znacznie bardziej interesowały ją fakty: to, co obecne i to, co prawdopodobne.
Termin realizm po raz pierwszy użyty został już w 1826 r. w 13. numerze czasopisma „Mercure français du XIX siecle”. Stanowił on wówczas określenie używane do opisu literatury zbliżającej się do rzeczywistego świata. W dobie romantyzmu termin ten stosowany był jednak raczej w sensie negatywnym. Jego przewartościowania dokonał na przełomie lat 50. i 60. Jules Champfleury – w swoich artykułach przeanalizował powieści oceniane dawniej jako realistyczne i wskazał w nich liczne miejsca (także w sposobie opisywania świata), które zupełnie deformowały „realistyczny” przekaz. Natomiast jako autorów autentycznie reprezentujących ten nurt wymienił Honoriusza Balzaka oraz Erica Stendhala.
Założenia realizmu w literaturze
Głównym celem literatury realistycznej było oddawania świata w sposób jak najbardziej autentyczny. Powstawała ona w myśl najważniejszych postulatów pozytywizmu i bazowała na ówczesnym stanie wiedzy o świecie i człowieku, porzucając fikcję, fantazję na rzecz prawdy, przedstawienia.
Autorzy tworzący w myśl tego nurtu ukazywali swoich bohaterów w perspektywie historycznej, uwzględniając uniwersalne prawa rządzące rzeczywistością – szczególnie widoczne jest w tym wypadku zaprzeczenie romantyzmowi, w którym jednostka mogła pełnić rolę nadrzędną względem rzeczywistości, niemal dowolnie ją kształtując.
Teoretycy realizmu stawiali przed nowym nurtem istotne, ale trudne do zrealizowania, zadania. Autorom zalecali niezwykle wnikliwą obserwację rzeczywistości oraz przeprowadzanie wywiadów przed tworzeniem, co miało dać im pełniejszy obraz sytuacji.
Cechy literatury realistycznej
Najbardziej cenionym gatunkiem literackim w realizmie była powieść – dzieło rozbudowane i umożliwiające jak najpełniejsze przedstawienie rzeczywistości. Podstawowym kryterium umieszczenia dzieła w tym nurcie był walor prawdopodobieństwa – jakości tej podporządkowane są wszystkie elementy utworu: miejsce, postaci, zdarzenia. Tło ukazywanych wydarzeń zazwyczaj było bardzo rozbudowane i szczegółowo przedstawiało realia społeczne epoki.
Narracja w powieściach realistycznych prowadzona była z perspektywy trzeciej osoby. Sama postać relacjonująca wydarzenia zazwyczaj była wszechwiedząca. Sposób opowiadania określa się jako „przezroczysty”, gdyż narrator unikał formułowania sądów i oceniania postaw. Jego zadaniem było pełne, szczegółowe i jak najbardziej obiektywne przedstawienie rzeczywistości.
Bohaterowie powieści realistycznych wywodzili się zazwyczaj z dosyć wyraźnie określonej grupy społecznej (lub środowiska). Nie byli jednak nośnikami wszystkich cech dla niej charakterystycznych, bo te ukazywane były zwykle w rozbudowanych i szczegółowych opisach. W pewien sposób wyprzedzali oni swoją epokę, często wyznając innowacyjne poglądy. Przeważnie nie były to postaci bierne, ale ludzie potrafiący walczyć o swoją przyszłość.
W późniejszych latach trwania realizmu w literaturze (XX wiek) duże znaczenie zyskała analiza psychiki bohaterów. Proces ten przeprowadzano nie tylko poprzez rozbudowane opisy, ale także umożliwiały go liczne techniki literackie: inwersje, stosowanie czasu psychologicznego (zindywidualizowanego) itd.
Realizm w dramacie
Ulubioną formą literacką realistów była powieść, jednak nurt ten wywarł wpływ również na dramat. Utwory sceniczne utrzymane w tym duchu przedstawiały często szereg scen, które umożliwiały poznanie przekroju społeczeństwa, wzajemnych relacji między określonymi ludźmi, warstwami itp. Scenografia zazwyczaj niczym nie odbiegała od prawdziwego świata, a w fabule raczej nie pojawiały się żadne postaci spoza rzeczywistości (chociaż elementy te pojawiały się w tego typu dziełach, gdy do głosu zaczął dochodzić symbolizm, np. „Dzika kaczka” Ibsena).
Za jednego z najwybitniejszych twórców dramatu realistycznego (z elementami naturalistycznymi) uważa się dzisiaj Norwega Henryka Ibsena. Podstawą swoich dzieł czynił on zazwyczaj ważne i powszechnie występujące problemy, skupiał się na problematyce społeczno-obyczajowej. Ibsen ukazywał głównie ludzkie wady – chciwość, fałsz, zakłamanie. Właśnie on zrezygnował z monologów na rzecz scen ukazujących relacje międzyludzkie.
Najwybitniejsi twórcy literatury realistycznej
Proza: Honoriusz Balzak, Eric Stendhal, Gustaw Flaubert, Karol Dickens, Lew Tołstoj, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz
Dramat: Henryk Ibsen, George Bernard Shaw, Anton Czechow (często włączał on do swoich dzieł elementy symbolizmu), Aleksander Dumas (syn)