Geneza naturalizmu jako tendencji artystycznej
Źródeł naturalizmu należy doszukiwać się w bardzo prężnie rozwijającym się w czasach pozytywizmu przyrodoznawstwie. Myśliciele tego okresu często przenosili zasady czysto biologiczne na życie społeczne, próbując stosować do niego klucz pojęciowy zaczerpnięty właśnie z przyrodoznawstwa. W pewnym momencie również ludziom zaczęto przypisywać czysto naturalistyczne motywacje życiowe, uzasadniając ich postępowanie pierwotnymi instynktami, determinizmem biologicznym itd.
Bardzo duży wpływ na ekspansję naturalizmu w literaturze miała klęska Francji w wojnie z Prusami toczonej w latach 1870-1871. Choć już w 1867 r. Emil Zola – jeden z najważniejszych teoretyków i propagatorów naturalizmu – napisał powieść „Thérese Raquin”, którą poprzedził rozbudowany wstęp poświęcony nowej tendencji, dopiero po wspomnianej wielkiej porażce nastąpiło ostateczne przebudzenie. Francuscy twórcy zaczęli odżegnywać się od ideologii romantycznej, idealizmu i indywidualizmu. Nastąpił więc zwrot w stronę, niezwykle wówczas popularnych, teorii materialistyczno-przyrodniczych, silnie akcentujących znaczenie biologii w ludzkim życiu.
Naturalizm powstał na gruncie realizmu – tendencji w prozie, której genezę często datuje się na rok 1841, kiedy to Balzac ostatecznie dopełnił cykl „Komedia ludzka”. Mimo iż początkowo terminy te – realizm, naturalizm – używano zamiennie, różnice pomiędzy oboma nurtami okazały się na tyle znaczące, że ich odzielność została utrzymana.
Założenia naturalizmu
Najczęściej przyjmowaną, umowną rzecz jasna, datą zapoczątkowania naturalizmu w literaturze jest wydanie przez Emila Zolę dzieła „Thérese Raquin” w 1867 r. Wśród założeń nowego prądu na pierwszą pozycję wysuwa się postulat traktowania człowieka jako integralnej części przyrody.
Naturaliści postrzegali życie ludzkie jako nieustanną walkę o przetrwanie. Realizowała się ona nie tylko między poszczególnymi jednostkami, ale także w „starciach” grup społecznych, środowisk itp. Ukazywanie człowieka uzależnionego od praw przyrody stało się więc najważniejszą ideą twórców związanych z naturalizmem.
 |
| Jean Francois Millet „Człowiek z motyką” (ok. 1860-1862) |
Naturaliści, próbując uwypuklić swój punkt widzenia, często podejmowali w książkach trudną tematykę. Ich ulubionymi postaciami stali się reprezentanci niższych sfer społeczeństwa, zwykle uwikłani w różnego rodzaju problemy. Kładli również niezwykle silny nacisk na analizowanie wpływów, jakie na człowieka wywierają czynniki takie jak: pochodzenie, środowisko życia oraz podstawowe instynkty.
Naturalizm - cechy
W dziełach naturalistów, którzy – podobnie jak realiści – cenili sobie rozbudowaną twórczość powieściową, bardzo ważnym elementem były opisy. Stały się one jedną z najbardziej znaczących części dzieła – to właśnie dzięki opisom czytelnik mógł zgłębić sytuację bohatera, zorientować się w jego położeniu społecznym czy materialnym. Naturaliści kładli również nacisk na elementy poznawcze dzieła, toteż starali się partie opisowe komponować w sposób rozbudowany i szczegółowy, traktując je niczym fotografie.
 |
| Puvis de Chavannes „Biedny rybak” (1881) |
Przemianie uległ także język powieści. Naturaliści czynili wszystko, by jak najpełniej dostosować go do swoich potrzeb. Wypowiedzi bohaterów nosiły silne znamiona indywidualizmu, gdyż stosowane przez nich słownictwo często stanowiło odzwierciedlenie ich stanu wewnętrznego oraz zewnętrznego (np. pochodzenia). Dodatkowo twórcy tego nurtu zaczęli powszechnie używać terminów określanych dzisiaj mianem turpistycznych, jako że starali się nie uciekać od żadnych tematów tabu – śmierci, kalectwa, brzydoty itd.
Wielkie dzieła naturalizmu często miały za zadanie demaskować nierówności społeczne, ukazywać wyzysk i niesprawiedliwość. Z tego względu ich autorzy chętnie posługiwali się także rozbudowanymi opisami psychiki bohaterów, ich stanów emocjonalnych (za przykład takiego dzieła często podaje się „Panią Bovary” Gustawa Flauberta).
Naturalizm wprowadził także zmiany w kompozycji dzieł literackich. Spora liczba autorów zrezygnowała z nadrzędnej roli fabuły, zastępując ją zlepkiem luźno związanych ze sobą scen, które stanowiły tylko podstawę do przedstawiania i analizowania konkretnych problemów.
Naturalizm w dramacie
Nowy prąd literacki zaistniał także w dramatopisarstwie. Utwory sceniczne utrzymane w tej konwencji podtrzymywały najważniejsze założenia naturalizmu, pisane były prozą. Najczęściej podejmowały tematykę moralną, skupiając się na relacjach międzyludzkich. Intryga przestawała być najważniejszym elementem dzieła (można odnieść wrażenie, iż znajdowała się raczej na drugim planie), jej miejsce zajmowały analizy psychologiczne poszczególnych bohaterów.
Naturalizm w dramacie przejawiał się także w didaskaliach – tworzono je w taki sposób, by jak najdokładniej oddawały wygląd i charakter przestrzeni w poszczególnych scenach.
Najważniejsi przedstawiciele naturalizmu
Proza: Gustaw Flaubert (uważany także za realistę), Emil Zola (jeden z najważniejszych autorów naturalistycznych), Jules Goncourt, Edmond Goncourt, Stefan Żeromski, Władysław Reymont
Dramat: August Strindberg, Maksim Gorki, Gabriela Zapolska, George Bernard Shaw