Powieść epistolarna to najważniejszy gatunek nurtu sentymentalnego. Jednym z najistotniejszych wzorców tego gatunku są „Niebezpieczne związki” Pierre’a Choderlosa de Laclos z 1782 r. Należy jednak również pamiętać o „Nowej Heloizie” Jeana Jakuba Rousseau. Szczególnie ważnym osiągnięciem w dziedzinie powieści epistolarnej stały się również „Cierpienia młodego Wertera”. Johan Wolfgang Goethe nie przypadkiem sięgnął po taki sposób ukształtowania tekstu. Forma powieści w listach dała autorowi wiele istotnych korzyści.
Autokreacja bohatera
„Cierpienia młodego Wertera” to specyficzny rodzaj powieści epistolarnej. Po pierwsze, mamy tu do czynienia z blokiem listów tylko jednego autora, czyli głównego bohatera. Taki zabieg powoduje kilka istotnych konsekwencji. List daje mianowicie możliwość wniknięcia w tajniki osobowości Wertera. Dzięki niemu Goethe dokonuje introspekcji, a sam bohater przedstawia czytelnikowi autoanalizę własnych przeżyć i zachowań. W ten sposób powieść epistolarna staje się narzędziem zgłębiania konstrukcji psychicznej Wertera. Odbiorca może wniknąć w najbardziej intymne szczegóły jego życia.
Ponadto warto zauważyć, że powieść oferuje tylko jedną perspektywę widzenia świata, perspektywę bohatera. Ten skrajny subiektywizm powoduje, że czytelnik nie może ocenić obiektywnie sytuacji Wertera, ponieważ nie ma do tego wystarczających danych. Odbiorca musi zatem oglądać świat oczami bohatera. W ten sposób wiele istotnych kwestii pozostaje nierozstrzygniętych: nie wiadomo, co naprawdę czuła Lotta do Wertera i jaka była rzeczywista relacja między ukochaną bohatera a jej narzeczonym. Należy również zwrócić uwagę, że owa autokreacja postaci w powieści stanowi wyraz etycznego podejścia Goethego do czytelnika i samego bohatera. Werter może niejako samodzielnie zaprezentować swoje racje odbiorcy, a ten może dokonać ich oceny bez zbędnych komentarzy narratora.
Rola stylistyki listów
Odbiorcą większości listów pisanych przez Wertera jest jego przyjaciel, Wilhelm. W powieści znalazły się również dwa listy bohatera do Lotty i jeden do Alberta. Sama forma korespondencji Wertera pełni ważną funkcję, ponieważ dostarcza informacji o nastroju postaci, jego charakterze i przebiegu wydarzeń. Listy Wertera są zróżnicowane stylistycznie. Znajdują się tu długie wyznania, krótkie sprawozdania oraz niewielkie notatki. Bohater niejednokrotnie dostarcza swojemu przyjacielowi długich opisów przyrody, co poświadcza jego wrażliwość na piękno natury. Warto zauważyć, że listy mają wyrazistą kompozycję.
Pierwsza część bloku, pisana w okresie wiosny i lata 1771 r. emanuje nastrojem optymistycznym. Mamy tu do czynienia z długimi, ekspresywnymi zdaniami utrzymanymi w tonacji patetycznej. Z kolei druga część korespondencji, obejmująca jesień i zimę 1772 r. zdradza ponury nastrój autora. Zmianie ulega również język Wertera: staje się rzeczowy, oficjalny i konkretny. Forma listów odzwierciedla zatem pogłębiającą się depresję nadawcy.
Funkcja wydawcy
Analizując „Cierpienia młodego Wertera” jako powieść epistolarną, trzeba także zauważyć, że Goethe wprowadził do utworu figurę anonimowego „wydawcy”, który porządkuje listy bohatera, zaopatruje je w odpowiedni komentarz, a także wyjaśnia okoliczności śmierci Wertera. Ów „wydawca” pełni tu bardzo istotną funkcję. Po pierwsze, uwiarygodnia on istnienie postaci, czyli wprowadza do lektury iluzję prawdziwości. Po drugie, zaś figura ta stanowi rodzaj głosu narratora, który ułatwia zrozumienie niektórych faktów i tym samym dyskretnie ukierunkowuje interpretację utworu. Szczegółowo opisuje np. powolne konanie Wertera.
Wnioski
Dzięki powieści epistolarnej Goethe mógł ukazać wewnętrzny świat głównego bohatera utworu, a także sprowokować czytelnika do refleksji nad wyznaniami Wertera. Gatunek ten otworzył drogę dalszej ewolucji powieści, jak zaznacza bowiem Alina Witkowska:
Forma powieści w listach (…) miała doniosłe znaczenie dla rozwoju języka literackiego, ogarniającego sfery intymnych wynurzeń uczuciowych, i dla ukształtowania się tzw. wielogłosowości w prozie, uprawniającej kilka punktów widzenia, zatem z natury rzeczy opozycyjnej wobec możliwości narzucania przez autora moralistycznego systemu ocen.