Początek epoki pozytywizmu w Polsce datuje się na rok 1864 – czas upadku powstania styczniowego. Za kończący pozytywizm uznaje się rok 1890, stanowiący jednocześnie początek Młodej Polski. Granica ta jest jednak kwestią umowną, gdyż w późniejszym okresie wciąż działali myśliciele kierujący się filozofią pozytywistyczną oraz artyści uznający ustanowione w tamtej epoce reguły (epigoni pozytywistów).
Filozofia i kwestie społeczne w pozytywizmie
Na polskim gruncie przyjęły się nurty pozytywizmu znane z dokonań europejskich filozofów: utylitaryzm, organicyzm, ewolucjonizm, scjentyzm. Jednak na terenach państwa podzielonego między trzech zaborców szczególną popularnością cieszyły się silnie sprecyzowane poglądy, dotyczące przede wszystkim kwestii poprawy sytuacji narodu i wzmocnienia jego siły, a także samoświadomości w taki sposób, by był gotów do przyszłej walki o niepodległość.
Praca organiczna
Najczęściej powtarzanym hasłem związanym z rodzimym pozytywizmem był postulat pracy organicznej. U jego podstaw legło przekonanie, iż tylko współdziałanie wszystkich grup społecznych może poprawić sytuację narodu polskiego (tak jak współpraca poszczególnych organów umożliwia funkcjonowanie całego organizmu). Celem pracy organicznej miało być ulepszenie sytuacji gospodarczej oraz rozwój kulturalny narodu (także wpajanie patriotyzmu). Ludzie głoszący to hasło nie koncentrowali się tylko na doraźnym działaniu, lecz także, mając na uwadze zmienność i dynamikę społeczeństwa, poszukiwali odpowiednich metod, by w przyszłości nie pojawiały się różnego rodzaju zakłócenia.
Praca u podstaw
Kolejnym zjawiskiem niezwykle ważnym w polskim pozytywizmie była praca u podstaw. Termin ten dotyczył jak najszybszej poprawy warunków życia najbiedniejszych przedstawicieli społeczeństwa („praca dla ludu”). Już w 1864 r. nastąpiło uwłaszczenie chłopów, dzięki czemu mogli samodzielnie dysponować posiadaną ziemią. Celem takiego działania było zażegnanie konfliktów między warstwami uprzywilejowanymi a biedotą oraz wytworzenie w świadomości chłopów poczucia łączności z narodem.
Los kobiet
Znaczącym problem dla polskich myślicieli doby pozytywizmu była także kwestia losu kobiet. By ułatwić ich ciężką egzystencję, wznoszono hasło emancypacji kobiet – uniezależnienia ich od mężczyzn i dania możliwości samodzielnego decydowania i podejmowania dobrze płatnej pracy (w tych latach kobiety zarabiały znacznie mniej niż mężczyźni, nawet jeśli wykonywały te same obowiązki).
Asymilacja Żydów
Duże znaczenie dla polskich pozytywistów miała także asymilacja Żydów. Przedstawicieli wyznania mojżeszowego było sporo na terenach dawnej Polski. Często dochodziło do sporów i konfliktów na tle etniczno-wyznaniowym. Tego rodzaju wewnętrzne utarczki znacznie utrudniały skoncentrowanie narodu wokół jednego celu, co mogło skutecznie paraliżować starania pozytywistów. Dlatego pragnęli oni, by Polacy umożliwili Żydom asymilację ze społeczeństwem, przestali traktować ich z rezerwą i postrzegać w sposób stereotypowy. Z drugiej strony wyznawcy religii mojżeszowej także musieli podjąć pewne starania – przede wszystkim przestać się separować.
Mowa ezopowa
Przed myślicielami epoki pozytywizmu stanęło jeszcze jedno ważne zadanie. Mieli już wiele niezwykle cennych postulatów, lecz trudnością była narzucona przez zaborców cenzura. Poszczególne idee często wyrażano więc za pośrednictwem tzw. mowy ezopowej (od Ezopa – greckiego bajkopisarza, który pod postaciami zwierząt ukazywał ludzkie wady i niegodne postępki). Posługiwano się czytelnymi symbolami, alegoriami oraz analogiami.
Kultura w pozytywizmie
Literatura i sztuki plastyczne
W polskiej kulturze okresu pozytywizmu na pierwsze miejsce wysunęły się literatura i sztuki plastyczne. Szczególnie w dziedzinie słowa pisanego widoczne było niezwykłe zaangażowanie w problemy społeczne, których rozwiązanie było najważniejszym zadaniem osób związanych z polskimi pozytywistami.
Publicystyka
Bardzo intensywnie rozwijała się publicystyka, gdyż to właśnie ona stała się głównym narzędziem szerzenia najważniejszych idei. Prym wiedli tacy autorzy jak Aleksander Świętochowski czy też Piotr Chmielowski. W swoich artykułach (publikowanych głównie w „Przeglądzie Polskim” i „Przeglądzie Tygodniowym”) przedstawiali oni korzyści, jakie odniesie naród, gdy otworzy się na najnowsze pomysły pozytywistów.
Manifesty i powieść tendencyjna
W pierwszej fazie polskiego pozytywizmu największe znaczenie miały manifesty (teksty programowe) oraz powieść tendencyjna. Pierwszą formę stosowano najczęściej w publicystyce, natomiast drugą reprezentowali autorzy należący do pierwszego pokolenia pozytywizmu oraz epigoni poprzedniej epoki (m.in. Eliza Orzeszkowa oraz Adam Pług, Józef Ignacy Kraszewski).
Najważniejszą cechą tego rodzaju twórczości było jej zupełne podporządkowanie najważniejszym kwestiom społecznym. Na przykładzie bohaterów prezentowano w sposób czytelny i jednoznaczny problem oraz jego znaczenie, dzieło miało dostarczać czytelnikom również odpowiednie wzorce osobowe.
Proza
Na późniejszym etapie rozwoju pozytywizmu (lata 80.) znaczenie zyskały rozbudowane formy prozatorskie nawiązujące do wielkich dzieł realizmu. Zazwyczaj poruszały one najbardziej palące problemy społeczne, ukazując losy jednostek na tym tle. Wśród najważniejszych autorów tworzących tego typu literaturę warto wymienić m.in.: Elizę Orzeszkową, Bolesława Prusa i Henryka Sienkiewicza.
Nowele
Czas pozytywizmu to także okres, w którym wielkim uznaniem cieszyły się nowele – niewielkie objętościowo utwory, najczęściej jednowątkowe, dotyczące – w przypadku nowel pozytywistycznych – kwestii społecznych (niesprawiedliwość, bieda itp.). Tworzyli je niemal wszyscy twórcy tej epoki. Najważniejszymi z nich są: „Antek”, „Kamizelka”, „Katarynka” (Prus), „Janko Muzykant”, „Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela” (Henryk Sienkiewicz) oraz „Mendel gdański”, „Młyn” (Maria Konopnicka).
Dramat
Dramat w epoce pozytywizmu rozwijał się głównie na płaszczyźnie komedii społecznej (np. „Grube ryby” Michała Bałuckiego), chociaż na scenach wystawiano także dzieła przypominające nieco powieść tendencyjną, w których ważną rolę odgrywały odgórne twierdzenia (tzw. sztuki z tezą – np. twórczość Juliusza Narzyńskiego).
Poezja
Najbardziej marginalizowaną gałęzią literatury była w pozytywizmie poezja. W założeniach tej epoki niewiele miejsca przeznaczono na estetyzację – liczył się mocny i wyraźny przekaz. Jednak w żaden sposób nie można umniejszać liryki powstającej w tym okresie. Twórczość Adama Asnyka – bardzo mocno nacechowana refleksyjnością i uczuciowością – do dzisiaj cieszy się wielkim powodzeniem. Podobnie jest z wierszami Marii Konopnickiej, które częściej jednak dotykały spraw społecznych.
Sztuki plastyczne i architektura w pozytywizmie
Na terenach dawnej Polski przyszło na świat wielu artystów zupełnie nieodstających zdolnościami i umiejętnościami od swoich zagranicznych kolegów po fachu (niektórzy nawet przewyższali ich kunsztem). Jako że większość z nich nauki pobierała w wielkich ośrodkach miejskich, głównie z dala od ojczyzny (dominowały Paryż, Monachium oraz Petersburg), w ich dziełach bardzo mocno widoczne były wpływy takich kierunków jak realizm, impresjonizm i symbolizm.
Polscy malarze często ukazywali na swych płótnach rodzime sceny. Impresjoniści sięgali po znane z dzieciństwa krajobrazy (np. Chełmoński), realiści przedstawiali natomiast warunki życia w określonych warunkach (np. „Powiśle” Gierymskiego). Nieco wolniej rozwijał się tutaj symbolizm, którego najbardziej znaczącym przedstawicielem był Władysław Podkowiński – twórca „Szału uniesień”.
Architektura polskiego pozytywizmu niemal zupełnie nie odbiega od ówczesnych trendów europejskich. Tutaj także wielkim powodzeniem cieszyły się historyzm (neoromanizm, neogotyk, neorenesans oraz neobarok) oraz eklektyzm.
Muzyka w pozytywizmie
Muzyką polskiego pozytywizmu rządziły podobne prawa jak w sztukach plastycznych. I tutaj uwidaczniały się prądy obecne w całej Europie. Jednakże rodzimi twórcy nie zapominali o swych korzeniach, często włączają do dzieł polskie motywy ludowe. Najwybitniejszym polskim muzykiem tego okresu był skrzypek Henryk Wieniawski.
Pozytywizm - twórczość ku pokrzepieniu serc
Niezwykle silną i niemal wszechobecną ideą w polskiej kulturze II połowy XIX stulecia była twórczość mająca na celu budzenie i pielęgnowanie ducha narodu oraz przypominanie Polakom o ich świetnej przeszłości. Naród pozostający od lat w niewoli i poddawany licznym działaniom mającym na celu zlikwidowanie jego tożsamości potrzebował tego rodzaju sztuki.
Najważniejszymi dziedzinami były tutaj literatura oraz malarstwo. W tej pierwszej prym wiodła powieść historyczna, której najwybitniejszym przedstawicielem był Henryk Sienkiewicz (warto zwrócić tutaj uwagę także na Józefa Ignacego Kraszewskiego tworzącego już w epoce romantyzmu). Natomiast w malarstwie najbardziej znaczącą rolę odegrały obrazy Jana Matejki oraz Juliusza Kossaka. Podejmowały one tematykę historyczną, nieustannie podkreślając wielkie dokonania polskiego narodu.