W 1864 r. ostateczną klęską zakończyło się powstanie styczniowe. Marzenia o niepodległości trzeba było więc przesunąć w przyszłość, koncentrując się na doraźnym radzeniu sobie z przyczynami porażki (brak świadomości patriotycznej niższych warstw społeczeństwa, ubóstwo itd.). Już przed zrywem na terenach dawnej Polski działali „młodzi entuzjaści” – ludzie nawiązujący swoim programem śmiałych reform do poglądów pozytywistów europejskich. Po upadku powstania styczniowego jasne stało się, że dla uratowania kraju potrzebne są radykalne i odważne kroki.
Pozytywizm warszawski - charakterystyka
Pozytywizm warszawski – jak sama nazwa wskazuje – narodził się w stolicy. Tworzyły go głównie osoby, które niegdyś uczęszczały do Warszawskiej Szkoły Głównej (polskiej szkoły wyższej działającej w latach 1862-1869). Jednak na tych terenach już znacznie wcześniej pojawiały się jednostki reprezentujące nowoczesny sposób myślenia połączony z legalizmem – uległą (zazwyczaj do czasu) postawą wobec zaborców.
Najważniejszymi założeniami pozytywizmu warszawskiego były: praca u podstaw (rozwój oświaty, niesienie edukacji przedstawicielom najbiedniejszych warstw społecznych), praca organiczna (dobra organizacja wszystkich środowisk oraz warstw społecznych, które dla dobra ogółu powinny harmonijnie współdziałać), emancypacja kobiet (umożliwienie im podejmowania godnie płatnej pracy, ułatwienie dostępu do edukacji) oraz zrównanie przedstawicieli różnych wyznań religijnych, co miało prowadzić do ich asymilacji z narodem polskim. Oprócz tego pozytywiści warszawscy kładli niezwykle silny nacisk na rozwój techniki i rodzimej gospodarki, dzięki którym społeczeństwo mogłoby stawać się bogatsze.
Ważną płaszczyzną działalności twórców i myślicieli związanych z warszawskim pozytywizmem były publicystyka oraz literatura. Artykułami publikowanymi głównie w „Przeglądzie Tygodniowym” zasłynęli Aleksander Świętochowski (np. „My i wy” 1871), Adam Wiślicki („Groch na ścianę” 1867) oraz Piotr Chmielowski („Utylitaryzm w literaturze” 1872). W swoich tekstach zazwyczaj komentowali oni rzeczywistość, przedstawiali założenia pozytywizmu i najnowsze prądy ideowe (także konfrontując je z dawnym porządkiem). Nieco rzadziej odnosili się do najnowszych osiągnięć kulturalnych, by np. zarekomendować jakąś godną polecenia pozycję. Na gruncie literatury, którą pozytywiści warszawscy uważali za najlepsze narzędzie służące do reedukacji społeczeństwa, reprezentowali ich m.in.: Bolesław Prus oraz Eliza Orzeszkowa (mimo że nigdy nie uczęszczała ona do Szkoły Głównej Warszawskiej, to podzielała poglądy pozytywistów).
Dzięki działaniu absolwentów Szkoły Głównej Warszawskiej stolica stała się najważniejszym ośrodkiem polskiej myśli pozytywistycznej. Prezentowane przez nich poglądy w dużej mierze przyczyniły się do poprawy sytuacji w kraju, który opanowany był przez biedę, zniszczony i osłabiony po kolejnym powstaniu. Chociaż działalność pozytywistów warszawskich znacznie straciła na znaczeniu już w latach 80. (na arenę weszły nowe pokolenia, często socjalizujące), wkład pozytywistów warszawskich w rozwój narodu polskiego jest nie do przecenienia.