Ogólna charakterystyka
Kiedy w 1864 r. doszło do upadku powstania styczniowego, jasne stało się, że następne generacje będą musiały skoncentrować się przede wszystkim na umęczonym społeczeństwie, pobudzeniu ducha narodowego, pogłębieniu świadomości patriotycznej oraz na poprawie sytuacji gospodarczej. Pozytywiści sprzeciwili się więc romantycznym hasłom narodowowyzwoleńczym, postanawiając przyjąć uległą postawę wobec zaborcy, by usamodzielnić wszystkich obywateli dawnej Polski i przygotować ich (zarówno mentalnie, jak i pod względem infrastruktury) do dalszego drogi ku niepodległości.
Program polskich pozytywistów na pewno nie był tak efektowny, jak romantyczne tajemne spiski i dążenie do wyzwolenia nawet za cenę śmierci setek tysięcy ludzi. Przedstawiciele nowego prądu ideowego doskonale zdawali sobie sprawę, iż kolejne powstanie nie odniesie sukcesu. Woleli oczekiwać na bardziej sprzyjający moment, a czas ten przeznaczyć na odnowienie krajobrazu społecznego po powstaniu styczniowym, które przyniosło olbrzymie zniszczenia – zarówno materialne, jak i mentalne. Ich program opierał się więc na ciężkiej, heroicznej wręcz pracy. Jej konsekwentne wykonywanie miało w końcu przynieść oczekiwane efekty i uczynić polskie społeczeństwo mocniejszym i bardziej skonsolidowanym.
Pozytywiści wysuwali wiele postulatów, których realizację miała ułatwiać silna propaganda. Odbywała się ona głównie za pośrednictwem prasy. Również sztuka była często podrzędna wobec ideologii (głównie powieść tendencyjna, nowele pozytywistyczne). Intensywna edukacja i budzenie społecznej świadomości stanowiły bardzo ważny punkt programu pozytywistów – szczególnie w początkowej fazie.
Jeśli chodzi o podłoże filozoficzne, polscy przedstawiciele pozytywizmu bazowali przede wszystkim na dokonaniach zachodnich myślicieli. Ich prace były znane nad Wisłą i cieszyły się wielkim poważaniem. Liczne przedruki można było odnaleźć w czasopismach wydawanych na początku epoki. Wielkie znaczenie miały więc: racjonalizm, scjentyzm, utylitaryzm, organicyzm, ewolucjonizm. Na polskim gruncie przyjął się także agnostycyzm, lecz nie należy łączyć go z kwestiami religijnymi, gdyż dla wielu patriotów wolny kraj nierozłącznie wiązał się z religią katolicką.
Najważniejsze hasła pozytywistów
Fundament polskiego pozytywizmu stanowiły dwa hasła bezpośrednio dotyczące pracy: praca u podstaw oraz praca organiczna. Pierwszy termin dotyczył wspólnych wysiłków mających na celu poprawę sytuacji życiowej najbiedniejszych warstw społeczeństwa, co miałoby umożliwić tym ludziom świadome uczestniczenie w życiu narodu. Drugie hasło nawiązywało do organicyzmu, czyli przekonania, że społeczeństwo funkcjonuje niczym organizm. Tylko harmonijna i niezakłócona współpraca poszczególnych jego części (warstw, grup, stowarzyszeń) może zapewnić sprawne działanie, wolne od rozmaitych „dolegliwości”. Praca organiczna organizowała się głównie wokół dążenia do poprawy sytuacji całego społeczeństwa, walkę narodowowyzwoleńczą traktowano jako niemożliwą do przeprowadzenia w zastałych warunkach.
Dla polskich pozytywistów wielkie znaczenie miały także kwestie ludzi znajdujących się z boku społeczeństwa lub zupełnie z niego wykluczonych. Przede wszystkim dotyczyło to kobiet, które w epoce tej zyskiwały pierwsze prawa i możliwości. Ówcześni myśliciele postanowili zrobić wszystko, by uświadomić ogółowi dotykające kobiety problemy. Przedstawicielki płci pięknej otrzymywały niewielkie pieniądze, także wtedy, gdy wykonywały tę samą pracę co mężczyźni. W dodatku miały utrudniony dostęp do edukacji, co nie pozwalało im na rozwój zawodowy. Aby walczyć z takim stanem rzeczy, pozytywiści wznosili hasło emancypacji kobiet.
Ważną kwestią dla polskich pozytywistów była także kwestia żydowska. Między wyznawcami religii mojżeszowej a Polakami często dochodziło do sporów (problem ten dotyczył w zasadzie wszystkich mniejszości – tak narodowych, jak i wyznaniowych), a nawet do poważniejszych konfliktów. Ten stan rzeczy był nie do zaakceptowania, gdyż skutkował wewnętrznego rozprężeniem społeczeństwa. Z tego względu pozytywiści polscy dążyli do asymilacji Żydów. Oczywiście, nie zakładała ona ich konwersji, ale lepsze współdziałanie z Polakami, zżycie się z narodem, z którego przedstawicielami obcowali na co dzień. By tak się stało, pewne starania musiały zostać podjęte także pośród Polaków – chodziło głównie wyeliminowanie szkodliwych stereotypów, które często prowadziły do nieusprawiedliwionej agresji. Z kwestią żydowską wiąże się także hasło tolerancji religijnej, gdyż stanowiła ona dla pozytywistów (głównie tych bardziej liberalnych) bardzo ważny aspekt konstrukcyjny nowoczesnego społeczeństwa.
Ponadto dla polskich pozytywistów niezwykle ważne były zasady takie jak: altruizm, zasada żywego i aktywnego uczestnictwa w sprawach społecznych, wielkie poszanowanie dla pracy i nauki oraz szerzenie patriotyzmu. Wszystkie ta hasła i idee miały doprowadzić do wzmocnienia społeczeństwa, które wciąż się rozwijając, stałoby się na tyle silne, by w przyszłości móc stawić czoła zaborcom.