Rola publicystyki w pozytywizmie
W epoce pozytywizmu prasa zyskała wielkie znaczenie. Różnego rodzaju gazety i czasopisma nie tylko ułatwiały szerzenie określonych poglądów i idei (docierały one do większej liczby ludzi niż książki), lecz także umożliwiały polemikę i wymianę zdań między reprezentującymi różne punkty widzenia myślicielami. Czasopisma pozwalały również zaistnieć młodym autorom, którzy często pierwsze kroki literackie stawiali właśnie na ich łamach (chociażby Bolesław Prus).
Najważniejsze czasopisma pozytywistyczne
„Przegląd Tygodniowy Życia Społecznego, Literatury i Sztuk Pięknych” wydawany był od 1866 r. w Warszawie, a jego redaktorem był Adam Wiślicki. Głównym zadaniem pisma było podnoszenie poziomu oświaty i kultury w społeczeństwie. Podejmowano w nim różnorodną tematykę, najczęściej koncentrując się na kwestiach naukowych, ekonomicznych oraz kulturalnych. Zazwyczaj raz w miesiącu dodawano do niego tom literatury pięknej lub artykuły popularnonaukowe (głownie dotyczące zachodniej myśli pozytywistycznej). Dodatkowo trzy razy w roku można było zakupić go wraz z jedną z części Popularnej Encyklopedii Powszechnej. Ostatnie wydanie tego periodyku ukazało się w 1904 r.
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Adam Wiślicki, Aleksander Świętochowski, Piotr Chmielowski, Henryk Sienkiewicz, Julian Ochorowicz.
„Prawda. Tygodnik Polityczny, Społeczny i Literacki” – było to czasopismo wydawane w Warszawie od 1881 r. Funkcję redaktora naczelnego pełnił Aleksander Świętochowski. Tygodnik ten propagował nowoczesne trendy myślowe (m.in. emancypację kobiet – „Sprawa kobieca” Ludwika Krzywickiego) oraz solidaryzm społeczny. W późniejszej fazie działania zwrócił się nieco ku socjalizmowi. Ostatni numer ukazał się w 1902 r.
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Aleksander Świętochowski, Ludwik Krzywicki, Adolf Warski.
„Niwa” początkowo była dwutygodnikiem, który zaczęto wydawać w 1872 r. (po 23 latach przekształciła się w tygodnik). Redaktorami głównymi tego czasopisma byli m.in.: Juliusz Schönman, Mścisław Godlewski oraz Józef Drzewiecki. W początkowej fazie na jego łamach publikowano przede wszystkim dzieła zachodnich teoretyków pozytywizmu oraz teksty pozytywistów warszawskich. Wielki nacisk kładziono na warstwę edukacyjną oraz kulturalną. Po 1882 r. profil pisma uległ zmianie – stało się bardziej konserwatywne i poświęcone bieżącym wydarzeniom na terenach Polski. Ostatni numer „Niwy” ukazał się w 1905 r.
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Piotr Chmielowski, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Julian Ochorowicz, Henryk Sienkiewicz, Teodor Tomasz Jeż.
 |
| Tygodnik Ilustrowany |
„Wędrowiec” był niezwykle ciekawą pozycją, która zaczęła ukazywać się od roku 1863. Początkowo jego tematyka oscylowała głównie wokół podróży i krajoznawstwa. Pierwszym redaktorem naczelnym był Władysław Anszyc. W 1874 r. zmienił go Filip Sulimierski, który przeprofilował nieco pismo, dodając doń liczne artykuły dotyczące przyrody. Prawdziwa zmiana nastąpiła dziesięć lat później, kiedy posadę redaktora naczelnego objął Artur Gruszecki. Od tego momentu „Wędrowiec” podejmował głownie tematykę kulturalną, polityczną oraz społeczną, opowiadając się za pozytywizmem. Warto wspomnieć, iż na jego łamach publikowali Stanisław Witkiewicz i Antoni Sygietyński, którzy starali się zmienić pozytywistyczny sposób widzenia artysty (zaangażowanego w sprawy społeczne) oraz propagowali najnowsze idee (np. antyklerykalizm). Ostatni numer „Wędrowca” ukazał się w 1906 r.
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Władysław Anczyc, Filip Sulimierski, Artur Gruszecki, Antoni Sygietyński, Stanisław Witkiewicz, Bolesław Prus (w 1885 r. opublikował w piśmie „Placówkę”).
„Bluszcz” był czasopismem adresowanym przede wszystkim do kobiet. Wydawano go w Warszawie w latach 1865-1939 (wznowiony w 2008 r.). Główną problematyką, jaką podejmował ten periodyk, była – rzecz jasna – kwestia emancypacji kobiet.
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Adam Asnyk, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka.
„Tygodnik Ilustrowany” był co prawda czasopismem nieopowiadającym się za jakąkolwiek opcją polityczną, lecz z racji, że publikowano w nim wiele utworów autorów związanych z pozytywizmem oraz ze względu na jego popularność w tym okresie, można uznać, iż w dużej mierze przyczynił się do szerzenia nowej ideologii. Założył go w 1859 r. Józef Unger, a obowiązki redaktora naczelnego pełnił Ludwik Jenike. Zamieszczano w nim głównie teksty historyczne, liczne utwory literackie (także przekłady) oraz reprodukcje najważniejszych dzieł malarskich.
W „Tygodniku Ilustrowanym” ukazały się m.in. „Ogniem i mieczem” Henryka Sienkiewicza, „Faraon” Bolesława Prusa oraz „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Pismo przestało się ukazywać w 1939 r. Na przestrzeni czasu dochodziło do wielokrotnych zmian redaktorów naczelnych (redaktorem był m.in. Piotr Chmielowski).
 |
| Tygodnik Czas |
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Henryk Sienkiewicz, Eliza Orzeszkowa, Maria Konopnicka, Juliusz Kossak, Piotr Chmielowski.
„Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi” była miesięcznikiem ukazującym się od 1841 r. Czasopismo to podejmowało głównie tematykę naukową, popularyzując najnowsze osiągnięcia w różnych dziedzinach. W czasie pozytywizmu przyjęło profil bardziej konserwatywny. Ostatni numer „Biblioteki Warszawskiej” ukazał się w 1914 r.
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Piotr Chmielowski, Władysław Bogusławski, Edmund Chojecki.
W lipcu 1865 r. zaczęto wydawać „Kłosy” – tygodnik poświęcony tematyce popularnonaukowej, społecznej oraz kulturalnej. Redaktorem periodyku był Franciszek Lewental, pod którego kierownictwem „Kłosy” zyskały wielu czytelników oraz bardzo dobrą opinię. Do najważniejszych części czasopisma należały działy literacki (także krytyczny) oraz przedstawiający bieżące wydarzenia społeczno-ekonomiczne. Ostatni numer „Kłosów” ukazał się w roku 1890 r.
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Józef Ignacy Kraszewski, Eliza Orzeszkowa, Adam Asnyk, Maria Konopnicka.
Niezwykle interesującą pozycją było „Ateneum”, którego wydawanie rozpoczęto w 1876 r. Założycielem pisma był Ignacy Baranowski (jednym z głównych redaktorów – Piotr Chmielowski). Najważniejszym założeniem periodyku było edukowanie społeczeństwa. Przedstawiano w nim więc teksty dotyczące różnych dziedzin życia: psychologii, filozofii, ekonomii, historii, polityki oraz sztuki i kultury (z dużym naciskiem na literaturę i teksty krytyczne).
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Piotr Chmielowski, Ignacy Chrzanowski, Franciszek Krupiński, Julian Ochorowicz.
Czasopismem galicyjskiej formacji stańczyków był „Czas” – dziennik informacyjno-polityczny. Wydawano go w Krakowie od 1848 do 1934 r. (przez pięć kolejnych lat ukazywał się w Warszawie). Gazeta ta miała charakter mocno konserwatywny i była ściśle związana z krakowską szkołą historyczną (m.in. pesymistyczne przekonanie o tym, iż to Polacy są winni upadku swojego państwa).
Najważniejsi autorzy oraz współpracownicy: Józef Szujski, Stanisław Koźmian, Paweł Popiel.
Bardzo ważną rolę pełniły także gazety codzienne – znacznie mocniej skoncentrowane na bieżących wydarzeniach, zawierające teksty o silniejszym nacechowaniu propagandowym. Najważniejszymi z nich były: „Gazeta Polska”, „Kurier Codzienny” (wydawany od 1865 r.; to w nim od 1887 do 1889 ukazywała się „Lalka” Prusa), „Kurier Poranny” oraz „Słowo”.
Ogólna charakterystyka publicystyki doby pozytywizmu
Wielka popularność prasy w pozytywizmie wiązała się na terenach dawnej Polski głównie z faktem, iż zaborcy zazwyczaj skutecznie paraliżowali działalność wszelkiego rodzaju ośrodków kulturalnych oraz stowarzyszeń politycznych. Funkcje te musiały więc przejąć czasopisma, których rolą, poza informowaniem, stało się także wychowanie i propagowanie określonych poglądów.
Pozytywizm przyniósł znaczne urozmaicenie w zakresie tematyki prezentowanej na łamach czasopism. Nadal wielką popularnością cieszyły się informacje z kraju, lecz coraz bardziej znaczące stawały się także inne rodzaje tekstów. Czytelnicy chętnie czytali też korespondencję z zagranicy, opisy podróży, felietony zawierające rozmaite przemyślenia, różnego rodzaju reportaże. Niezwykle udanym przedsięwzięciem okazało się drukowanie dzieł literackich na łamach czasopism. Prędko zaczęły cieszyć się znaczną popularnością (niekiedy dochodziło nawet do sytuacji, iż cały nakład sprzedawał się tylko dlatego, ponieważ ludzie byli ciekawi dalszej części dzieła literackiego zamieszczonego w czasopiśmie).
Nobilitowany został także zawód dziennikarza. Od czasu pozytywizmu była to posada naprawdę dochodowa i znacząca. Dlatego wielkim szacunkiem cieszyli się autorzy specjalizujący w danej dziedzinie (np. malarstwie, literaturze itd.). Bardzo ceniona była także znajomość najnowszych poglądów społecznych i politycznych oraz aktualnych trendów w kulturze. Ważnym punktem każdego czasopisma były rubryki, w których autorzy zamieszczali swoje prywatne przemyślenia. Ich czytanie pomagało ludziom w lepszym zgłębieniu osobowości nadawcy.