Geneza „Skargi umierającego”
„Skarga umierającego” jest najprawdopodobniej polskim przekładem czeskiej pieśni „O rozdzieleniu duszy z ciałem” (ok. 1422). Do współczesności zachowały się dwa przekazy tego dzieła: płocki (1463) oraz wrocławski (1461-1470). Pierwszy z nich ma formę pieśni skomponowanej jako abecedariusz (kolejne strofy rozpoczynają się od następujących po sobie liter alfabetu), natomiast drugi został zaadaptowany do potrzeb widowiska scenicznego (naprzemiennie wypowiadane kwestie, didaskalia). Najpewniej był on wystawiany w czasie obrzędów pogrzebowych. Do obydwu wersji tekstu dołączono później średniowieczną pieśń „Dusza z ciała wyleciała”.
Płocka wersja „Skargi umierającego” została spisana najprawdopodobniej przez Dawida z Mirzyńca. O wrocławskim wydaniu wiadomo jeszcze mniej. Obydwa teksty różnią się pod względem językowym (występują w nich odmienne regionalizmy), co wskazywałoby na to, że miały różnych autorów.
Motywy w „Skardze umierającego”
Motywy wanitatywne
„Skarga umierającego” wpisuje się w nurt literatury wanitatywnej (od łacińskiego „vanitas” – marność; termin ten powstał dopiero w baroku). Dzieło to, przedstawiając cierpienie konającego, jego przemyślenia i strach, wywołuje szczególny rodzaj refleksji u odbiorcy – nie tylko utwierdza go w przekonaniu, że życie jest krótkie, dobra ziemskie marne, a śmierć wszechobecna, lecz także nakazuje dokładnie przemyśleć raz jeszcze swoją egzystencję.
Motyw ars moriendi
Najważniejszym motywem średniowiecznym, który pojawia się w „Skardze umierającego”, jest ars moriendi, czyli sztuka umierania. Wiązał się on z hierarchią wartości, jaka panowała w średniowieczu. Ludzie pragnęli dążyć do Boga (zgodnie z przykazaniami Kościoła oraz poglądami średniowiecznych filozofów, np. św. Tomasza z Akwinu), by zaś dotrzeć do Nieba, musieli zasłużyć na to swoim postępowaniem za życia.
W XII stuleciu w katolickiej eschatologii pojawiło się pojęcie czyśćca. Ludzie zaczęli wierzyć, że sąd nad duszą umierającego dokonuje się nad „łożem śmierci” (miejsce, w którym dochodzi do zgonu), gdyż w czyśćcu dusze muszą czekać do czasu Sądu Ostatecznego. Z tego względu zaczynały powstawać różnego rodzaju poradniki. Miały one na celu przygotować ludzi na śmierć i pomóc im pojednać się z bliźnimi i Bogiem
W „Skardze umierającego” pojawia się bardzo rozbudowana próba rozliczenia się z doczesnym życiem (coś na wzór rachunku sumienia). Podmiot liryczny, którym jest dusza konającego, wielokrotnie podkreśla swój strach. Wie, że nie może jeszcze spotkać się z Bogiem, ponieważ nie jest na to gotowy. Dlatego prosi bliskich o uregulowanie swoich ziemskich spraw, a do Boga zwraca się z prośbą o wybaczenie. Mówiąca dusza jest świadoma sądu, jaki dokonuje się nad jej łożem: „Kryste, przez twe umęczenie,/ Rozprosz diable obstąpienie”.
Słowa te wiążą się z popularnym w średniowieczu przedstawianiem motywu ars moriendi – nad konającym umieszczano siły piekielne oraz aniołów i świętych, którzy toczyli walkę o duszę umierającego. Obok znajdowali się także jego bliscy, ukazywani byli oni w modlitewnych pozach – próbowali wybłagać zbawienie dla opuszczającego ten świat.