II połowa XIX stulecia była w historii muzyki okresem niezwykle ciekawym. Początkowo niepodzielnie panował w nim romantyzm – okres ten datuje się do lat 80. XIX w. Następnie zróżnicowanie form muzycznych było już tak duże, że do jej opisu zaczęto używać terminu „muzyka modernistyczna” lub – powszechnie – „muzyka współczesna”. Zmiana, jaka dokonała się w latach 80. XIX wieku, miała bardzo radykalny charakter i przyniosła niemal całkowite odejście od tradycji.
Ogólna charakterystyka muzyki 2. połowy XIX. w.
Muzyka romantyczna (do ok. 1880)
Początków muzyki romantycznej badacze dopatrują się już w twórczości jednego z najwybitniejszych kompozytorów w historii – Ludwiga van Beethovena (1770-1827). Okresem, w którym stała się ona dominującym nurtem, był czas po rewolucji francuskiej, kiedy w całej Europie doszło do wielkich zmian.
Jeśli chodzi o konkretną datę pojawienia się muzyki romantycznej, dziś wymienia się trzy takowe: 1801 r. (data stworzenia przez Ludwiga van Beethovena Sonaty fortepianowej nr 14 cis-moll op. 27 nr 2), 1821 r. (wystawienie opery „Wolny strzelec” Karola Marii Webera) oraz 1830 r. („Symfonia fantastyczna” Hectora Berlioza).
Wczesny romantyzm w muzyce reprezentowany był m.in. przez: Hectora Berlioza, Roberta Schumana i Ferenza Liszta. W Polsce w nurcie tym tworzył Fryderyk Chopin – wybitny wirtuoz fortepianu, łączący w swojej twórczości dynamikę oraz inspiracje folklorem. Muzyka tego okresu cechowała się m.in.: indywidualnością, uczuciowością, włączaniem do niej elementów narodowych (folklor), poszukiwaniem tematyki w sferze fantastyki, emocjonalizmem oraz wirtuozeria.
Późniejsze lata przyniosły rozwój tzw. „romantyzmu dojrzałego”. Muzycy nadal tworzyli z „potrzeby serca”, a ich utwory miały oddziaływać na odbiorcę jak największą ilością bodźców. Najważniejszymi twórcami tego okresu byli m.in.: Giuseppe Verdi (opery „Zbójcy”, „Korsarz”, „Rigoletto”), Georges Bizet („Carmen”), Ambroise Thomas (nie był zbyt ceniony przez krytyków, jego największym dziełem była opera „Caid”).
Na osobną wzmiankę zasługuje Richard Wagner (1813-1883) – twórca m.in. „Walkirii” oraz „Pierścienia Nibelungów”. W swoich operach pragnął połączyć elementy muzyki, literatury i sztuk plastycznych, tworząc w ten sposób Gesamtkunstwerk – dzieło niemal kompletne. Wprowadził on także zasadę leitmotivu, czyli tematu przewijającego się w całym dziele.
W II połowie XIX stulecia wielkie znacznie zyskał także tzw. „romantyzm narodowy”. Tożsamość i poczucie jedności narodów zamieszkujących Europę stawały się coraz silniejsze, toteż ludzie, jako że muzyka zyskiwała wówczas wielką popularność, pragnęli, by także te ich uczucia ona wyrażała. Dzięki temu zaczęły powstawać szkoły narodowe, które programowo włączały do swoich utworów elementy rodzimego folkloru. Nie można jednak mylić tych twórców z twórcami korzystającymi z motywów ludowychdla uzyskania lepszego wyrazu (brzmienia) swoich dzieł, gdyż w wypadku szkół narodowych działania te były, jak zostało wspomniane, programowe – zaplanowane i nastawione na określony cel. Najwybitniejszymi twórcami tego nurtu byli m.in.: Stanisław Moniuszko, Anton Dworzak oraz Ferenc Erkel.
Końcowe lata romantyzmu przyniosły twórczość ludzi urodzonych już w II połowie XIX stulecia. W ich utworach niezwykle widoczne były wpływy Richarda Wagnera. Mimo to, niektórzy z nich próbowali odnaleźć własny styl. Jednym z takich twórców był Richard Strauss (1864-1949), jednak jego postać została mocno zdyskredytowana przez wzgląd na późniejszą współpracę muzyka z nazistami. Ciekawe eksperymenty muzyczne przeprowadzał także Gustav Mahler (1860-1911) – tworzył on rozbudowane symfonie połączone z partiami wokalnymi.
Muzyka modernistyczna
Początki modernizmu w muzyce datuje się na okolice lat 80. XIX stulecia. Granice między romantyzmem a nowym prądem były bardzo rozmyte, wręcz trudne do określenia. Ludzie tworzący w myśl modernizmu odrzucali zazwyczaj dokonania minionych czasów. Inspiracji szukali często w nowoczesności – technice, życiu miasta itd. Romantyczne harmonię i melodię zastępowano barwą (impresjoniści) oraz rytmem (neoklasycy). Natomiast niezwykle ważne w poprzednim nurcie emocje zwolennicy nowych trendów starali się zupełnie odrzucić (z wyjątkiem ekspresjonistów). Warto również dodać, że romantycy traktowali muzykę w sposób narracyjny (ich dzieła często opowiadały różne historie), z kolei zwolennicy modernizmu stawiali głównie na anarracyjność (brak narracji). Osiągali to poprzez: statyczność (impresjoniści), rwaną frazę (ekspresjoniści), sekwencyjność i snucie motywiczne (snucie motywiczne – wielokrotnie powtarzanie jednego tematu) – obie cechy charakterystyczne były dla neoklasyków.
W II połowie XIX stulecia pośród licznych nurtów istniejących w muzyce modernistycznej największy rozwój dokonał się w impresjonizmie. Powstał on dzięki Claude'owi Debussy'emu (1862-1918). Jego dzieło „Wiosna” spotkało się z dotkliwą krytyką, w której użyto terminu „impresjonizm” w pejoratywnym znaczeniu (impresjonizm uważano za przeciwieństwo prawdy w sztuce). Twórcy związani z tym nurtem korzystali zazwyczaj z rzadko używanych dźwięków i harmonii, nie stosowali także intensywnych form brzmieniowych. Najważniejszymi muzykami impresjonistycznymi byli m.in.: Albert Roussel, Manuel de Falla oraz Karol Szymanowski.
Ekspresjonizm, futuryzm, serializm, sonoryzm oraz inne najważniejsze prądy muzyki modernistycznej narodziły się już w XX wieku. Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że bardzo silny wpływ na ich ukształtowanie się miały eksperymenty ostatnich romantyków (często uznawanych także za neoromantyków lub nawet modernistów) oraz impresjonistów.