 |
| Jan Matejko - autoportret (1892) |
Jan Alojzy Matejko urodził się w roku 1838 w Krakowie. Jego ojciec, Franciszek Matejko, był z pochodzenia Czechem, jego nazwisko oryginalnie brzmiało: Matějka. Do Polski przybył jako nauczyciel muzyki i guwerner. Najpierw został zatrudniony u rodziny Wodzickich w Kościelnikach, a następnie przeprowadził się do Krakowa. W Krakowie pojął za żonę Karolinę Rossenberg. Małżeństwo zamieszkało przy ulicy Floriańskiej, tam też wychowywał się młody Jan i dziesięcioro jego rodzeństwa. Jan to dziewiąte dziecko. Rodzina Matejków była bardzo liczna i zróżnicowana kulturowo. Ojciec był Czechem, matka pochodziła z rodziny polsko-niemieckiej – on był katolikiem, ona protestantką.
W 1845 r., mając siedem lat, Jan stracił matkę, co było poważnym ciosem dla małego chłopca. Opieki nad liczną gromadką podjęła się siostra Joanny, jednak ani ona, ani ojciec dzieci nie mieli dla niech zbyt wiele czasu. Mały Jan borykał się z rożnymi lękami i poczuciem osamotnienia. Faktem jest, że miał źle zrośnięty nos. W dzieciństwie musiał mieć jakiś wypadek i nikt nie zadbał, by właściwie go opatrzyć.
Od wczesnych lat Jan zdradzał zdolności artystyczne, jednak ojciec nie pochwalał jego pasji. W szkole św. Barbary, do której uczęszczał od 1847 roku, radził sobie bardzo słabo. Brakowało mu akceptacji ze strony ojca i rówieśników. Bliskie relacje nawiązał z rodziną Giebułtowskich, u których czuł się lepiej niż we własnym domu.
Ważną zmianą w życiu młodego Jana Matejki było rozpoczęcie nauki w Szkole Sztuk Pięknych. Miał wówczas 13 lat. I choć nadal borykał się z wieloma trudnościami w nauce, też finansowymi i problemami ze wzrokiem, w końcu mógł realizować swoją największą pasję. Tu poznał swoich pierwszych mistrzów: Józefa Kremera i Władysława Łuszczkiewicza. Za ich sprawą zaczął tworzyć tzw. „Skarbczyk” – zbiór szkiców, detali, fragmentów.
W 1858 roku Matejko, dzięki otrzymanemu stypendium mógł wyjechać na studia do Monachium. Już wcześniej skłaniał się ku malarstwu historycznemu, tu dodatkowo zainspirował się twórczością Delaroche'a i Carla von Piloty'ego. W 1860 r. krótko przebywał w Wiedniu. Jego sytuacja materialna stopniowo się poprawiała, sprzedawał obrazy, miał też na koncie publikację „Ubiory”. W tym czasie był głęboko zakochany w Teodorze Giebułtowskiej, niestety wówczas jeszcze bez wzajemności.
W wieku 24 lat miał na swoim koncie takie obrazy jak: „Otrucie Bony” czy „Kochanowski nad trumną Urszulki”, a także jedno ze swoich najwybitniejszych dzieł „Stańczyka”.
Kiedy w 1863 roku wybuchło powstanie styczniowe, Jan Matejko brał w nim udział na miarę swoich możliwości, ponieważ miał wadę wzroku i nie potrafił walczyć, wspierał ruch materialnie, a także zajmował się dostarczaniem powstańcom broni. Natomiast dwaj jego bracia brali czynny udział w walkach.
 |
| Portret Teodory Matejko w sukni ślubnej (1879) |
Wielkim sukcesem twórczym okazało się „Kazanie Skargi”, malarz otrzymał spore honorarium za wystawę, które przeznaczył dla sierot. Ten sukces ugruntował jego pozycję w środowisku twórczym, zaś sprzedaż dzieła pozwoliła mu na małżeństwo z ukochaną Teodorą. Ślub odbył się w 1864 roku. W ciągu ośmiu lat doczekali się pięciorga dzieci, niestety najmłodsze zmarło jeszcze w wieku niemowlęcym. Upragnione szczęście artysty nie trwało długo, szybko okazało się, że żona jest raczej kłótliwa i skora do wybuchowych awantur, niedługo po ślubie okazało się, że cierpi na cukrzycę, a później zapadła na chorobę psychiczną i została umieszczona w szpitalu psychiatrycznym. Mimo wszystko dla Matejki była muzą, której twarz mają niemal wszystkie postaci kobiece na jego obrazach.
Matejko był hojnym człowiekiem, wiele swoich dzieł podarował Narodowi Polskiemu, Francji czy papieżowi, a także swoim znajomym, ponadto przekazywał znaczne kwoty na cele charytatywne. Nie dbał o pieniądze, często sprzedając dzieła po zaniżonej wartości, co w połączeniu z chorobą żony sprawiało, że ich kondycja finansowa nie była zbyt dobra. Nie mógł natomiast narzekać na brak uznania. Cieszył się ogromną sławą, był laureatem wielu nagród i odznaczeń. Przyjął też stanowisko dyrektora Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie.
Matejko zmarł w wieku 55 lat (1893) jako uznany artysta i człowiek zamożny, ponieważ pod koniec życia jego sytuacja materialna znów się poprawiła. Podczas pogrzebu żegnały go tłumy i słychać było bicie dzwonu Zygmunta, ciało złożono na Cmentarzu Rakowickim w rodzinnym grobowcu.
Twórczość Jana Matejki
Początkowo Jan Matejko kierował się w stronę malarstwa religijnego. Jednak doświadczenia takie jak bombardowanie Krakowa przez Austriaków czy powstanie styczniowe wywarły na nim ogromne wrażenie i zmieniły kierunek jego zainteresowań. Odtąd w jego twórczości zdecydowanie dominowały wydarzenia historyczne.
Obrazy Matejki nie stanowią wiernego odtworzenia zdarzeń, a raczej ich interpretację. Często świadomie umieszczał jakąś postać w scenie, w której nie powinna się znaleźć, jak np. Kołłątaja w „Bitwie pod Racławicami”, by podkreślić ich związek z wydarzeniami.
O obrazach Matejki mówi się, że są „filmowe”, przypominają kadry z filmu, są dynamiczne, ujęte w kadr i spiętrzone. Postacie ujęte w ruchu wyrażają silne emocje („Kazanie Skargi”, „Astronom Kopernik...”). Artysta stosuje intensywne barwy dla podkreślenia ekspresji. Lubuje się w scenach zbiorowych, skupiających na niewielkiej przestrzeni dużą liczbę bohaterów, nie gubiąc przy tym szczegółów („Bitwa pod Grunwaldem”, „Bitwa pod Racławicami”).
W portretach stara się przede wszystkim oddać podobieństwo, nie idealizuje twarzy. Jednocześnie dąży do uchwycenia cech psychicznych malowanych postaci, a także ich stanów emocjonalnych („Stańczyk”, „Rejtan - Upadek Polski”). Matejko fascynował się historią, malowanie doniosłych scen z przeszłości poprzedzał drobiazgowymi studiami nad ubraniami z danej epoki, uzbrojeniem, architekturą i innymi detalami.
Ważna rolę w kształtowaniu się indywidualnego stylu malarskiego Matejki odegrały dzieła Wita Stwosza i malarzy włoskiego renesansu, m.in. Tycjana.
Najważniejsze dzieła Jana Matejki
„Stańczyk” 1862
„Kazanie Skargi” 1864
„Rejtan - Upadek Polski”
„Unia Lubelska” 1869
„Stefan Batory pod Pskowem” 1872
„Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” 1873
„Zawieszenie dzwonu Zygmunta” 1874
„Bitwa pod Grunwaldem” 1878
„Hołd pruski” 1880-82
„Jan III Sobieski pod Wiedniem” 1883
„Wernyhora” 1883-84
„Bitwa pod Racławicami” 1888
„Carowie Szujscy na sejmie warszawskim” 1892
„Śluby Jana Kazimierza” 1893