Jan Matejko Rejtan - Upadek Polski - opis, interpretacja i analiza obrazu

 

Obraz Jana Matejki „Rejtan – Upadek Polski” pochodzi z roku 1866 i przedstawia gwałtowny sprzeciw Tadeusza Rejtana wobec postanowień sejmu rozbiorowego. Jest to dzieło o tematyce historycznej, ukazujące autentyczny epizod z dziejów Polski. Matejko nie jest do końca wierny faktom, jego dzieło to nie tylko przedstawienie jakiegoś momentu dziejowego, ale też wskazanie na jego przyczyny i znaczenie. To dlatego pojawiają się tam postacie, których w rzeczywistości nie mogło być oraz liczne rekwizyty o symbolicznym znaczeniu.
    
Tematem obrazu jest scena z obrad sejmu rozbiorowego 1773 roku. Artysta w sugestywny sposób ukazał protest jednego z posłów, Tadeusza Rejtana, jaki miał miejsce 21 kwietnia, czyli trzeciego dnia obrad. Rosja, Prusy i Austria dokonały podziału części ziem Rzeczpospolitej, ten akt wywołał dramatyczny sprzeciw prawdziwego patrioty.
    
Tadeusz Rejtan, poseł ziemi nowogródzkiej, jest centralną postacią obrazu. Odcina się od pozostałej grupy posłów, stojącej po lewej stronie. Rejtan leży na podłodze i w dramatycznym, pełnym rozpaczy i desperacji geście rozdziera na sobie szaty. Swoim ciałem blokuje drzwi, zza których widać rosyjskich żołnierzy.
    
Nad leżącym Rejtanem górują m.in. Adam Łodzia Poniński, wskazujący na zbrojnych za drzwiami, po jego lewej stronie młody Szczęsny Potocki, który w rzeczywistości nie był obecny na sali, Franciszek Ksawery Branicki, hetman polny koronny, kryjący twarz w załamanych dłoniach. Wszyscy oni zmierzają do sali senatu, by swoimi podpisami zatwierdzić haniebny traktat rozbiorowy.
    
Matejko nie dbał o wierne oddanie historii, jego dzieła ukazywały pewną wizję. Na obrazie „Rejtan – Upadek Polski” podobnie jak na wielu innych umieścił kilka postaci, które nie mogły się tam znaleźć, np. Franciszka Salezego Potockiego, potężnego magnata, który w 1793 roku już nie żył. Artysta posłużył się tą rozpoznawalną postacią, by pokazać upadek dawnego magnackiego świata. Potężny sarmata jest tu zrezygnowany i pokonany. Symbolizuje warstwę, która doprowadziła do tego upadku poprzez swój egoizm i krótkowzroczność. Wyciągnięte przed siebie ręce nasuwają skojarzenie ze ślepcem, bowiem ślepi byli ci, którzy swoją polityką doprowadzili do rozbiorów. Nieco dalej w tle rysuje się postać Karola Radziwiłła „Panie Kochanku” (podgolona z tyłu głowa) również magnata, znanego ze swojego warcholstwa. Za nimi widać siedzącego księcia Michała Fryderyka Czartoryskiego, stojącego na czele Familii. Przed nim leży przewrócony fotel, świadczy on o burzliwości obrad, a jednocześnie jest symbolem upadku planów naprawy Rzeczpospolitej, jakie próbowali wcielić Czartoryscy. Obok niego na fotelu spoczywa Michał Jerzy Poniatowski, późniejszy prymas.
    
Na drugim planie widnieje postać z szablą w dłoni. Młodzieniec ubrany w ciemny sarmacki strój jest słabo widoczny. Symbolizuje on młode pokolenie gotowe do walki, na co wskazuje wyciągnięta szabla i czapka konfederatka. Obok niego pod postacią Samuela Korsaka, który podobnie jak Rejtan był posłem z ziemi nowogródzkiej, artysta sportretował siebie.
    
Ponadto na obrazie można dostrzec sylwetkę króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, stojącego w zrezygnowanej pozie z zegarkiem w ręce, a obok niego Hugona Kołłątaja (widoczna jest tylko głowa). Kołłątaj nie był obecny na sali sejmowej, przebywał wówczas za granicą, co więcej był wówczas młodym człowiekiem, na obrazie zaś ma twarz dojrzałego mężczyzny. Matejko umieścił go w tej scenie, jako symbol sprzeciwu wobec rozbiorów.
    
W górnej części obrazu umieścił malarz Nikołaja Repnina. Rosyjski ambasador spogląda na Rejtana z loży, w jego postawie widać dumę i pewność siebie. Obok niego w kusicielskich pozach siedzą Izabela Lubomirska i Izabela Czartoryska. Nad całą sceną góruje caryca Katarzyna, patrząca na upadek Polski z portretu.
    
Uwagę zwraca nieporządek na sali, wskazujący, że miały tam miejsce gwałtowne sceny, widać przewrócony fotel, pokruszone drzwi, podarte kotary, szkło z rozbitych kinkietów i rozrzucone po podłodze papiery.

Jan Matejko, Rejtan - Upadek Polski (1866)