Pełny tytuł obrazu znanego powszechnie jako „Stańczyk” brzmi: „Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony wobec straconego Smoleńska”. Dzieło to powstało w roku 1862 i przyniosło autorowi olbrzymie poważanie oraz otwarło przed nim drzwi do malarskiej kariery.
 |
| Jan Matejko „Stańczyk” |
„Stańczyk” - opis obrazu
Na pierwszym planie obrazu widoczna jest tytułowa postać – odziany w charakterystyczną czerwoną szatę Stańczyk, błazen króla Zygmunta I Starego. Siedzi on na masywnym czarnym krześle z lekko wyciągniętymi nogami. Ręce trzyma na podłokietnikach, a palce jego dłoni splatają się. Głowa błazna przyodziana jest kapturem, który kończy się wypustkami z dzwoneczkami. Co ciekawe, twarz tytułowego bohatera jest twarzą samego Jana Matejki. Matejko często nadawał swoim postaciom własne rysy, co widoczne jest także m.in. na „Hołdzie pruskim”.
Mina Stańczyka nie nastraja optymizmem – ma spuszczoną głowę i zamyślone spojrzenie. Czym spowodowany jest jego smutek? Na stole, który znajduje się po prawicy bohatera, widnieje sporych rozmiarów dokument. Zawarta jest w nim fatalna informacja dla państwa polskiego: Rosjanie odbili Smoleńsk (1514). Sytuacja ojczyzny stawała się więc coraz gorsza – mozolnie i długotrwale budowana potęga zaczynała powoli kruszeć.
Ciężko jednak przypuszczać, aby Stańczyk aż tak bardzo nie mógł pogodzić się z utratą wspomnianych ziem – historia uczy, iż niektóre tereny wielokrotnie przechodziły z rąk do rąk. Główny powód zmartwień błazna zdaje się więc inny – łączy się raczej z tym, co widać w drzwiach znajdujących się na prawej części płótna.
Wytwornie ubrani dostojnicy zgromadzili się na balu zorganizowanym przez królową Bonę; należy zaznaczyć, iż tak naprawdę w okresie tym żoną Zygmunta I Starego była Barbara Zápolya, a Bonę poślubił on dopiero w 1518. List ze złymi wieściami leży zaś na stole, poza wypełnionym zabawą pomieszczeniem, a jego treść obecni wypierają ze świadomości. Ludzie mający decydować o losach całego państwa i narodu oddają się beztroskiej zabawie, podczas gdy Polska traci swoje tereny. Jak zatem Stańczyk może się nie martwić? Ci, którzy dzierżą stery, wydają się nazbyt nie przejmować kursem statku, chociaż wody nie są przyjazne, a na horyzoncie zbierają się ciemne chmury. Nie zwiastuje to niczego dobrego.
Kolorystyka dzieła Jana Matejki jest stonowana i utrzymana raczej w ciemnych barwach. Sala, w której siedzi Stańczyk, udekorowana jest czarnymi – niby żałobnymi – zasłonami, a stół nakryty jest brązowym obrusem. Czerwona szata Stańczyka kontrastuje z ciemnymi, ciężkimi barwami oraz zdaje się odrobinę rozjaśniać panujący w sali mrok. Światło nieśmiało przenika także przez otwarte drzwi, za którymi widać bawiących się ludzi.
„Stańczyk” - symbolika obrazu
Na obrazie za otwartym oknem widnieje ciemne nocne niebo. Jeśli przyjrzeć mu się nieco dokładniej, można dostrzec sunącą w mroku kometę z długim ogonem. Zjawisko to od zawsze rozumiane było jako zapowiedź nieuniknionych katastrof i nieprzyjemnych wydarzeń.
Stańczyk natomiast przywodzi na myśl gorący patriotyzm oraz wielką troskę o losy ojczyzny. Postać ta stała się dzięki Matejce symbolem tych pozytywnych wartości, które wciąż pozostaję aktualne.
„Stańczyk” - interpretacja obrazu
„Stańczyk” jest przesączony pesymizmem. Kontrast między rozbawionymi dworzanami a zasmuconym Stańczykiem potęgowany jest dodatkowo przez widniejącą za oknem kometę. Niechybnie zwiastuje ona coś złego, lecz uczestników balu nie interesuje ani ona, ani list. Najdosadniej wszystko przeżywa właśnie błazen, o którym z tradycji wiemy, iż był człowiekiem niezwykle cenionym za swoją wiedzę historyczną, roztropność i zdolność dalekosiężnego myślenia.
Matejko swoim „Stańczykiem” wyraźne nawołuje, zachęca do otoczenia ojczyzny troską. Całe lata zaniedbań przyniosły katastrofalne efekty. Dlatego nie wolno powtórzyć błędów z przeszłości – trzeba wyrazić gotowość do jak największych poświęceń w imię dobra kraju, rozdartego między zaborców.