„Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” to obraz Jana Matejki, który powstał w 1873 r. Artysta namalował go techniką olejną na płótnie mierzącym 225 x 315 cm. Jak wskazuje tytuł, dzieło nawiązuje do jednego z najbardziej rozpoznawalnych bohaterów w polskiej historii – Mikołaja Kopernika, który publikując „O obrotach sfer niebieskich”, przyczynił się do jednej z najważniejszych rewolucji naukowych w dziejach świata.
 |
| Jan Matejko „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” |
„Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” - opis obrazu
Na pierwszym planie widać postać tytułowego astronoma. Znajduje się on drewnianym podeście stojącym na jednej z baszt miejskich, która była jego własnością. Poza, w jakiej został przedstawiony, wskazuje na to, iż musiało właśnie wydarzyć się coś niezwykłego. Być może odziany w czarną szatę mężczyzna dokonał jakiejś przełomowej obserwacji, a być może przyczyn jego zadziwienia trzeba szukać gdzie indziej – ponad gwiazdami.
Ukazany w pozycji półstojącej, z jedną nogą lekko wysuniętą do przodu, badacz gwiazd wznosi prawą rękę do góry, a lewą – w której trzyma cyrkiel – właśnie oderwał od księgi. Na jego twarzy maluje się zdziwienie pomieszane ze strachem, wzrok kieruje on ku górze, lekko w lewą stronę.
Obok Kopernika znajdują się rozmaite przyrządy potrzebne astronomowi do pracy. Są to: księgi, mierniki (m.in. kwadrant i triquertum), tablice oraz kaganek. Sprawiają wrażenie niedbale rozrzuconych po podłodze – najpewniej to właśnie badacz strącił je w popłochu, gdy coś przykuło jego wzrok. W oddali, na drugim planie malują się wieże fromborskiej katedry, natomiast nad całą sceną rozciąga się przejrzyste, ciemnogranatowe niebo z rozsianymi na nim gwiazdami.
Kolorystyka dzieła Jana Matejki opiera się na kontraście ciemnego nocnego tła z niezwykle mocno oświetloną postacią Mikołaja Kopernika. Dalszy plan, jak łatwo się domyślić, spowity jest mrokiem, a kontury budynku tracą ostrość. Z kolei sam astronom, choć brany jest w czarną szatę, przedstawiony został pośrodku potężnego słupa światła, którego blask potęgowany jest przez podłogowe deski i jasną tablicę znajdującą się u boku bohatera.
„Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” - interpretacja
Mikołaj Kopernik był człowiekiem o niezwykle szerokim spektrum zainteresowań. Najbardziej zajmowała go astronomia, w tej dziedzinie odniósł także najbardziej spektakularne sukcesy. Dodatkowo angażował się w politykę i ekonomię, tłumaczył włoską poezję oraz zajmował się medycyną. Symbolem jego olbrzymiej wiedzy i wielkich zdolności jest paląca się latarnia, która znajduje się nieopodal tablicy. A jednak człowieka tak doskonale znającego świat i potrafiącego objąć go rozumem coś zdołało zaskoczyć.
Tytuł dzieła Jana Matejki – „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem” – nasuwa interpretację zdziwienia i lęku tytułowego bohatera jako spowodowanych dostrzeżeniem czegoś, co wymyka się nauce, a więc ludzkiemu rozumowi. Przypomnienie przez artystę faktu, iż Kopernik był duchownym, może sugerować, że wiedza i wykształcenie wcale nie nakazują odrzucić istnienie Boga. Myśl pozytywistyczna zazwyczaj chciała zniwelować wszelkie spekulacje i opierać się na tym, co jest pewne, powtarzalne i sprawdzalne. W światopoglądzie człowieka wykształconego i wyznającego kult nauki nie było miejsca dla bytów, których istnienia nie sposób wykazać. Matejko – umieszczając na obrazie wybitnego wszak naukowca i odkrywcę – sugeruje również, iż, jak powiedział Szekspir, „są dziwy w niebie i na ziemi, o których ani śniło się waszym filozofom”, wobec których nawet ludzie wielcy stają się nikli, podobnie jak ich wiedza.
Jan Matejko był wielkim patriotą i człowiekiem wierzącym w siłę narodu polskiego. Za nierozłączną część tej potęgi uważał silny związek Polaków z Bogiem, jaki wielokrotnie potwierdzała historia. Dlatego był on głęboko przekonany, iż dobre wykształcenie i podążanie za nowoczesnymi teoriami nie wyklucza wiary w Boga, wypełniania Jego woli oraz życia zgodnego z zasadami religii.