Wstęp
Malarstwo historyczne narodziło się już w starożytności (Egipt, Mezopotamia). Obrazy przedstawiające ważne wydarzenia z dziejów ludzkości tworzony były także w innych epokach, lecz szczególną popularność zyskały dopiero w klasycyzmie, kiedy zgodnie z teoriami akademickimi malarstwo uważane było za najbardziej wartościową gałąź tej sztuki. Na terenach Europy Środkowej (w Polsce) najbujniejszy rozkwit malarstwa historycznego przypadł na 2. połowę XIX stulecia.
Malarstwo historyczne – założenia
Malarstwo historyczne, jak sama nazwa wskazuje, czerpało tematykę z różnych wydarzeń, które wpływały na losy ludzkości. Zazwyczaj na płótnach ukazywano te najważniejsze: znaczące bitwy, wystąpienia jednostek, wspaniałe triumfy. Najbardziej cenionym rodzajem malarstwa historycznego była batalistyka. Warto również nadmienić, iż do tego nurtu zalicza się także sceny biblijne.
 |
| Jan Matejko „Otrucie królowej Bony” (1859) |
Obrazy nawiązujące do wydarzeń historycznych są zazwyczaj bardzo złożone, co przejawia się głównie w kompozycji dzieła: mnogość postaci, postawy dynamiczne i statyczne, szeroka paleta kolorów. Nie można jednak zapomnieć także o rozbudowanej płaszczyźnie wyrażania. Płótna historyczne często pełne są zawoalowanych symbolów i niedosłownych przedstawień pewnych prawd lub nawet poglądów (czasem obaw) samego twórcy (takimi zabiegami często posługiwał się Matejko – np. w obrazie „Bitwa pod Grunwaldem” Żmudzin zrzucający z konia mistrza Zakonu Krzyżackiego włada włócznią św. Maurycego, relikwią otrzymaną przez Bolesława Chrobrego w czasie Zjazdu Gnieźnieńskiego). Dzięki temu działaniu obrazy nawiązujące do minionych czasów nie były wyłącznie przedstawieniem lub oddaniem hołdu, lecz zawierało też często wskazówki bądź przestrogi dla przyszłych pokoleń.
Polskie malarstwo historyczne 2. połowy XIX stulecia miało szczególne znaczenie. Obrazy uwieczniające historię państwa rzeczywiście przecież nieistniejącego (Królestwo Polskie było zupełnie uzależnione od Rosji) budziły w ludziach patriotyczne uczucia i pozwalały zachować dumę narodową, której siłą rzeczy poszukiwano wówczas w przeszłości.
Funkcja ta najbardziej widoczna jest w twórczości Jana Matejki. Artysta na swoich często monumentalnych obrazach przedstawiał najważniejsze wydarzenia i wspaniałe triumfy („Bitwa pod Grunwaldem”, „Hołd Pruski”). Jednak wiele jego dzieł powstało także dla przestrogi i ostrzeżenia następnych pokoleń („Stańczyk”). Malarstwo Matejki do dzisiaj pełne jest zagadek, jak choćby płótno zatytułowane „Piotr Włost sprowadza Cystersów do Polski”. Największą tajemnicą tego dzieła jest fakt, iż Piotr Włost (a właściwie Włostowic) nigdy nie ufundował żadnego klasztoru cystersów. Jaki był cel malarza, który tak nazwał swoje dzieło? Tego nie wiadomo, gdyż do dzisiaj badacze twórczości krakowskiego artysty głowią się nad tym problemem.
Europejskie malarstwo historyczne pełniło podobną rolę do jego polskiej odmiany, lecz w tak specyficzny jak opisany powyżej sposób, odbierane było tylko w państwach, które wciąż musiały walczyć o swoją niepodległość. Najważniejsze i najbardziej rozpoznawalne dzieła tego gatunku powstawały w Europie na przestrzeni wieków.
 |
| John Trumbull „Podpisanie Deklaracji Niepodległości” (1819) |
Znaczącymi artystami tworzącymi obrazy historyczne byli: Leonardo da Vinci (obrazy religijne – m.in. „Ostatnia wieczerza”), Tycjan (malarstwo religijne – np. „Zwiastowanie”, portrety ważnych jednostek – np. „Federico II Gonzaga”), Charles Le Brune („Wjazd Aleksandra do Babilonu”), Francisco Goya („Rozstrzelanie powstańców madryckich”), Eugene Delacroix („Wolność wiodąca lud na barykady”), John Trumbull („Podpisanie Deklaracji Niepodległości”), Ilja Riepin („Car Iwan Groźny i jego syn Iwan 16 listopada 1581 r.”).
Wśród najważniejszych polskich malarzy historycznych można wymienić m.in. Jana Matejkę (1838-1893), Artura Grottgera (1837-1867; „Powitanie powstańca”, „Pożegnanie powstańca”, cykl „Polonia”, cykl „Lithuania”), Wojciech Gerson („Hetmani polscy”).