Św. Helena (dokładniej Flawia Julia Helena Augusta) przyszła na świat ok. 255 r. w Depanum w Bitynii (na terenie dzisiejszej Turcji). Była córką oberżysty. Została żoną (bądź konkubiną) Konstancjusza Chlorusa, zarządcy prowincji. Z tego związku narodził się syn Konstatyn.
W 285 r. Helena razem ze swoim ukochanym udała się do Galii, gdzie cztery lata później Konstancjusz poślubił pasierbicę cesarza Maksymiana, Teodorę. Ze względów politycznych musiał wówczas odsunąć od siebie Helenę. Tym samym dla przyszłej Świętej nastały ciężkie dni; traktowana była na dworze w Trewirze jak niepożądany intruz.
Sytuacja diametralnie się zmieniła po śmierci Konstancjusza. Wtedy legiony rzymskie obwołały cesarzem Konstantego, syna Heleny. Ten, dla wynagrodzenia matce krzywd, uczynił ją pierwszą po sobie osobą i nadał tytuł augusty (cesarzowej). Wspólnie rządzili imperium przez 20 lat.
W 313 r. Konstantyn ogłosił edykt mediolański, dający chrześcijanom swobodę kultu i anulujący dotychczasowe dekrety prześladowcze, wymierzone przeciwko Kościołowi. Sama Helena przyjęła chrzest ok. 315 r. Jedenaście lat później udała się z pielgrzymką do Ziemi Świętej. Korzystając ze skarbca cesarskiego, ufundowała wówczas wspaniałe bazyliki: Narodzenia Pańskiego w Betlejem, Świętego Krzyża oraz Zmartwychwstania na Golgocie w Jerozolimie, Wniebowstąpienia Pańskiego na Górze Oliwnej.
W czasie tej wyprawy odkryła trzy krzyże na Kalwarii. Za radą biskupa Makarego z Jerozolimy przyniesiono umierającą kobietę, aby przekonać się, który krzyż jest autentycznym Krzyżem Chrystusa. Gdy kobieta dotknęła trzeciego, ostatniego krzyża odzyskała zdrowie. W tym miejscu Konstantyn wybudował Bazylikę Grobu Świętego.
Św. Helena słynęła także ze swojej hojności dla ubogich i potrzebujących. Uwalniała więźniów i troszczyła się o powrót skazanych na banicję. Dzięki jej namowom Konstantyn wydał dekrety, gwarantujące ze strony państwa opiekę nad wdowami, sierotami, porzuconymi dziećmi, jeńcami i niewolnikami. Wystawiła również świątynie ku czci św. Lucjana w Helenopolis oraz w Trewirze i w Rzymie ku czci św. Piotra i św. Marcelina.
Cesarzowa Helena zmarła między 328 a 330 rokiem w Nikomedii. Od razu została otoczona kultem wiernych chrześcijan. Jej ciało sprowadzono do Rzymu, gdzie w pobliżu bazyliki św. Piotra i św. Marcelego, męczenników, cesarz wystawił jej mauzoleum. Ostał się z niego piękny sarkofag, który oglądać można dziś w Muzeum Watykańskim. Natomiast relikwie świętej znajdują się obecnie w Rzymie (Ara Coeli), Paryżu (St-Leu) i w opactwie Hautvillers (Altumvillare).
Wspomnienie liturgiczne św. Heleny w Kościele katolickim przypada na dzień 18 sierpnia. W ikonografii przedstawiana jest w stroju cesarskim z koroną na głowie lub w bogatym wschodnim stroju; czasami w habicie mniszki. Jej atrybutami jest krzyż: duży krzyż stojący obok niej, krzyż, który otacza ramieniem, mały krzyż w dłoni, trzy krzyże, krzyż; oraz model kościoła.
Za zasługi dla chrześcijaństwa cerkiew prawosławna zaliczyła św. Helenę i jej syna Konstantyna w poczet świętych i nazwała „Równymi Apostołom”.
Patronat
Św. Helena jest patronką diecezji w Trewirze, Ascoli, Bambergu, Pesaro, Frankfurcie, miasta Bazylei; farbiarzy, wytwórców igieł i gwoździ, kopalni.