Św. Mikołaj przyszedł na świat w Patras w Grecji ok. 270 r. Pochodził z zamożnej rodziny i był uproszonym modłami jedynakiem. Od dziecka wyróżniał się pobożnością oraz wrażliwością na niedolę bliźnich. Po śmierci rodziców cały swój majątek rozdał biednym i potrzebującym . W późniejszym okresie został mianowany biskupem Myry (dzisiaj Demre, w Turcji).
Jako biskup Mikołaj dbał nie tylko o potrzeby duchowe, ale także materialne swoich wiernych, np. ułatwił zamążpójście trzem córkom zubożałego szlachcica, podrzucając im skrycie pieniądze, o czym wspomina na kartach „Boskiej komedii” Dante Alighieri . Zasłynął jako człowiek łagodny, pokorny i szczodry. Kiedy Konstantyn I Wielki skazał trzech młodzieńców z Miry na karę śmierci, Święty udał się osobiście do cesarza, aby prosić o ich ułaskawienie. Jedna z legend głosi także, że swoją modlitwą uchronił rybaków od utonięcia w czasie gwałtownej burzy, dlatego jest uznawany za ich patrona. Przypisuje mu się również cud wskrzeszenia trójki ludzi, zamordowanych przez hotelarza za to, że nie mogli mu zapłacić należności.
Niektórzy hagiografowie podają, że biskup Mikołaj został uwięziony w czasie prześladowania chrześcijan, jakie wybuchło za cesarzy Dioklecjana i Maksymiana. Uwolnić miał go dopiero edykt mediolański z 313 r. Święty wziął także udział w pierwszym soborze powszechnym w Nicei (325), na którym został potępione błędne poglądy Ariusza (Ariusz podważał równość i jedność Osób Trójcy Świętej). Niektóre źródła podają, że Mikołaj spoliczkował heretyka.
Św. Mikołaj zmarł 6 grudnia; dokładny rok jego śmierci pozostaje nieznany, ale przypuszczalnie stało się to między rokiem 345 a 352. Został pochowany w Mirze. W XI wieku jego relikwie przewieziono do włoskiego miasta Bari, gdzie znajdują się do dziś. Na pamiątkę przeniesienia szczątek św. Mikołaja w dniach 7-9 maja odbywa się tam wielkie święto, Festa di San Nicola.
Kult św. Mikołaja sięga VI wieku. Wówczas to cesarz Justynian wystawił mu w Konstantynopolu jedną z najwspanialszych bazylik. Z kolei najstarszy wizerunek Świętego (również z VI w.) można oglądać w jednym z kościołów Bejrutu. W IX stuleciu było już kilka świątyń Mikołaja w Rzymie. W Polsce istnieje obecnie ponad 300 kościołów pod jego wezwaniem, a do najbardziej okazałych należą kościoły w Gdańsku i w Elblągu.
Zwyczaj obdarowywania upominkami w dzień św. Mikołaja spotykamy od XIII wieku. Wprowadzono go najpierw w formie stypendiów i zapomóg dla biednych uczniów. Z biegiem czasu objął wszystkie dzieci w szkołach. Stąd przeszedł do rodzin i rozpowszechnił się nie tylko w Europie, ale na całym świecie, i to w szerszym zakresie obdarowywania – podarki zaczęły otrzymywać także osoby dorosłe. W Polsce zwyczaj ten sięga XVIII w.
Kościół wspomina św. Mikołaja 6 grudnia (w rycie prawosławnym 19 grudnia według kalendarza gregoriańskiego) . W ikonografii przedstawiany jest on w stroju biskupa rytu łacińskiego lub greckiego. Do jego atrybutów należą m. in.: anioł (czasem z mitrą), chleb, troje dzieci lub młodzieńców w cebrzyku (rodzaj naczynia), trzy jabłka, trzy złote kule na księdze lub w dłoni (posag, jaki według legendy podarował biednym pannom), pastorał, księga, kotwica, sakiewka z pieniędzmi (czasem trzy sakiewki), okręt, worek prezentów.
Patronat
Św. Mikołaj jest patronem Grecji, Rusi (Rosji), Antwerpii, Berlina, Miry, Moskwy, Nowogrodu; cukierników, dzieci, flisaków, jeńców, kupców, marynarzy, młynarzy, notariuszy, panien, piekarzy, pielgrzymów, piwowarów, podróżnych, rybaków, sędziów, studentów, więźniów, żeglarzy.